Συλλογή & αποθήκευση νερού στο Μαρόκο

Στις αγροτικές περιοχές του Μαρόκου, τα όμβρια ύδατα συλλέγονται για την κτηνοτροφία σε φυσικούς νερόλακκους (dayas) και χωμάτινα φράγματα (Ghdir), κατασκευασμένα κατά μήκος των ποταμών, ενώ για ανθρώπινη χρήση συλλέγονται σε υπόγειες δεξαμενές (jbouds), αντίστοιχα.

Στη μελέτη αυτή έχουμε επικεντρωθεί σε ένα συγκεκριμένο τύπο δεξαμενής που ονομάζεται Matfia (s) ή Ntafi (s). Πρόκειται για μια πολύ παλιά τεχνική που χρησιμοποιείται σε πολλά μέρη του Μαρόκου, όπως στη Doukkala, στον Μικρό, Μέσο και Άνω Άτλαντα και την κοιλάδα Abda.

Οι παραδοσιακές Matfia(s) ή Ntafi(s)

Αυτές είναι δεξαμενές που κατασκευάζονται είτε υπογείως είτε υπεργείως, όπου αποθηκεύεται το νερό της βροχής για να καλυφθούν οι ανάγκες των νοικοκυριών, της κτηνοτροφίας και της άρδευσης κήπων. Είναι διαδεδομένες σε πολλά μέρη του Μαρόκου και της Βόρειας Αφρικής. Η κατασκευή τους απαιτεί εργατικά χέρια. Συνήθως κατασκευάζονται από:

– Τοπικές κοινότητες και δήμους στις αγροτικές περιοχές (σύγχρονους δήμους ή παραδοσιακές κοινότητες γνωστές ως Jamaa).
– Ιδιωτικές πρωτοβουλίες ή μέσω προγραμμάτων κοινοτικής δράσης (δηλαδή από τους κατοίκους ενός χωριού. Ένα μικρό χωριό σε αγροτική περιοχή ονομάζεται Douar ή Dchar ή Qçar).

Τα παραδοσιακά συστήματα συλλογικών ή ιδιωτικών Matfias συνήθως είναι χτισμένα έξω από τα σπίτια, αλλά μπορούν επίσης να βρεθούν μέσα σε συγκροτήματα κατοικιών. Χρησιμοποιούνται για την αποθήκευση βρόχινου νερού που ρέει από τις στέγες κατά τη διάρκεια των εποχών με βροχή (φθινόπωρο, χειμώνα και άνοιξη).

Το σύστημα που λειτουργεί αποτελείται από μια υπόγεια δεξαμενή σε συνδυασμό με μια επιφάνεια συλλογής που ονομάζεται « Impluvium» (Mssab στα αραβικά), που έχει ορθογώνιο ή τετράγωνο σχήμα και μπορεί να φτάσει μέχρι και 800 m ² (στις συλλογικές Matfias). Συνήθως η επιφάνεια συλλογής έχει τσιμεντένιο δάπεδο και περιβάλλεται από έναν χαμηλό τοίχο ύψους 50-60 εκ., κατασκευασμένο από πέτρα ή τσιμέντο. Τα κανάλια που οδηγούν τα νερά της βροχής στη δεξαμενή ονομάζονται «Segouia ή Mejleb».

Δομικά στοιχεία και χαρακτηριστικά των Matfias

Κάθε Matfia, συλλογική ή ιδιωτική, γενικά αποτελείται από τα ακόλουθα στοιχεία:

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

• την επιφάνεια συλλογής ή λεκάνη απορροής, η οποία περιβάλλεται από ένα χαμηλό προστατευτικό τοιχάκι. Η επιφάνεια κυμαίνεται από ~ 100 – 200 m2 για μεμονωμένες Matfias και έως 800 m2 για συλλογικές αντίστοιχα, που εξυπηρετούν ακόμη και δώδεκα νοικοκυριά. Η επιφάνεια συλλογής έχει μια μικρή κλίση, έτσι ώστε το νερό να ρέει με φυσικό τρόπο προς την είσοδο της δεξαμενής.

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

• τη δεξαμενή καθίζησης: είναι μια μικρή δεξαμενή ~ 1 m3 που χρησιμοποιείται για την καθίζηση των στερεών που μεταφέρονται από το νερό της βροχής (χαλίκι, άμμο, χώμα, κ.λπ.). Με αυτό τον τρόπο μόνο το υπερχειλίζον καθαρό νερό εισέρχεται στην κύρια δεξαμενή.
• τη δεξαμενή νερού: αυτή η δεξαμενή έχει συνήθως κυλινδρικό σχήμα. Η χωρητικότητά της ποικίλλει από περιοχή σε περιοχή μεταξύ 100 και 300 m3. Οι δεξαμενές στην περιοχή Abda έχουν μέση χωρητικότητα περίπου 125 m3.
• την πόρτα: είναι συνήθως μεταλλική και έχει τετράγωνο ή ορθογώνιο σχήμα με μέγεθος περίπου 0,5 m2.

• Κάτω από την πόρτα μια σκάλα οδηγεί στον πυθμένα της δεξαμενής και χρησιμοποιείται για σκοπούς συντήρησης και καθαρισμού.
• την ποτίστρα (Jabiya) είναι χτισμένη γύρω ή δίπλα στη Matfia για το πότισμα των ζώων, αλλά και για το πλύσιμο των ρούχων και τη λάτρα ενός νοικοκυριού.

• Σε ορισμένες περιπτώσεις η Matfia είναι εξοπλισμένη με μια χειροκίνητη αντλία.

Το νερό που τρέχει από τη στέγη κατά τη διάρκεια των βροχοπτώσεων οδηγείται σε μια δεξαμενή, συνήθως σκαμμένη στην αυλή του σπιτιού. Στις μέρες μας η στέρνα / δεξαμενή γίνεται αδιάβροχη, με τη χρήση σκυροδέματος (béton armé) ή άλλων μονωτικών υλικών. Αυτό δεν επιτρέπει διαρροές ούτε εξάτμιση του αποθηκευμένου νερού. Στο παρελθόν κατασκευαζόταν με τη χρήση πηλού αναμειγνυόμενου με άχυρο. Ο όγκος μιας δεξαμενής σε μια τυπική παραδοσιακή Matfia κυμαίνεται μεταξύ 60 και 120 m3. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτός ο όγκος δεν είναι αρκετός για να καλύψει όλες τις οικιακές ανάγκες, αλλά, τουλάχιστον για την περίπτωση των περιοχών που έχουν έλλειψη νερού, μειώνει την αναγκαιότητα της μεταφοράς νερού από αλλού.

Οι Matfias που συναντάμε στην Abda και άλλες άνυδρες και ημιάνυδρες περιοχές της χώρας είναι μέρος της κοινωνικο-πολιτισμικής, οικονομικής και αγροτικής ζωής του Μαρόκου. Είναι προσαρμοσμένες στις τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες και το κλίμα, αλλά και στις ανάγκες του αγροτικού πληθυσμού που ζει σε δύσκολα οικοσυστήματα. Τούτου λεχθέντος, η τεχνογνωσία (ή κληρονομιά) που σχετίζεται με τις Matfias απειλείται σήμερα από τη διείσδυση των νέων τεχνολογιών στη διαχείριση των υδάτων σε τέτοιες περιοχές.

Σε αυτό το πλαίσιο, η διατήρηση του συστήματος των Matfias ως στοιχείου πολιτιστικής κληρονομιάς και η επιβίωση των διαφόρων μορφών κοινωνικής οργάνωσης που τις αφορούν (π.χ. παραδοσιακές Jamaa) απαιτεί την ανάληψη δράσης από το κράτος, τις τοπικές αρχές, τις ΜΚΟ, τον ιδιωτικό τομέα, καθώς και από διεθνείς οργανισμούς (UNESCO, FAO, κ.λπ.).