Τα παραδοσιακά πηγάδια και οι κρήνες της Ναξου

Με τα χρόνια οι κάτοικοι του νησιού έχουν εφεύρει διάφορους μηχανισμούς ώστε να αντλούν νερό από τα πηγάδια, οι οποίοι παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Ανάλογοι μηχανισμοί απαντώνται και σε άλλα μέρη της χώρας, αλλά και ευρύτερα στις χώρες της Μεσογείου.

Το Αεράνι.  Αυτός ήταν ένας πολύ απλός μηχανισμός που χρησιμοποιούνταν για την άντληση μικρών ποσοτήτων νερού από ρηχά φρεάτια και βασιζόταν στο σύστημα αντίδρασης (υπομόχλιο). Το ξύλινο διχάλο ήταν κάθετα στερεωμένο στο έδαφος, σε απόσταση δύο ή τριών μέτρων από το πηγάδι. Ένας οριζόντιος περιστρεφόμενος ξύλινος άξονας (αθάνατος) ήταν στερεωμένος στη διχάλα: στο ένα του άκρο είχε μία δεμένη βαριά πέτρα, που χρησιμοποιούταν ως αντίβαρο, ενώ στο άλλο άκρο στερεωνόταν κατακόρυφα ένα μακρύ γερό καλάμι. Από το καλάμι αυτό κρεμόταν ένας κουβάς (γκαζοντενεκές).

Με τον κουβά άδειο, το βάρος της πέτρας αναγκάζει τον άξονα (αθάνατο) να ισορροπεί σχεδόν κάθετα, με τον κουβά να αιωρείται. Με το τράβηγμα του καλαμιού προς τα κάτω ο κουβάς βυθίζεται στο νερό του πηγαδιού. Μόλις ο κουβάς γεμίσει το βάρος της πέτρας τον αναγκάζει να ανυψωθεί σε μια νέα θέση, κοντά στο άνοιγμα του πηγαδιού, όπου και πάλι το σύστημα ισορροπεί. Πλέον χρειάζεται πολύ μικρή δύναμη για να ανυψωθεί ο κουβάς στην επιφάνεια και να αντληθεί το νερό.

Τα μαγγανοπήγαδα είναι επίσης πολύ δημοφιλή στη Νάξο. Ο απλούστερος μηχανισμός αποτελείται από έναν μεταλλικό κύλινδρο (μαγγάνι, μάγγανο), ο οποίος περιστρέφεται με τη βοήθεια μιας μανιβέλας. Ο κουβάς δένεται με ένα μακρύ σχοινί στον κύλινδρο και πετιέται στο πηγάδι. Με το γύρισμα της μανιβέλας ο κουβάς γεμίζει με νερό, ενώ το σκοινί τυλίγεται γύρω από τον κύλινδρο, μέχρις ότου ο γεμάτος κουβάς έρθει στην επιφάνεια του πηγαδιού.

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Για την εξαγωγή μεγαλύτερης ποσότητας νερού από βαθύτερα πηγάδια χρησιμοποιούταν πιο πολύπλοκοι μηχανισμοί (μαγγάνια). Τέτοιοι μηχανισμοί αρχικά κατασκευάζονταν και μεταφέρονταν από τον Πειραιά στη Νάξο. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου όμως οι κάτοικοι της Νάξου χρειάστηκε να αυξήσουν τη γεωργική παραγωγή του νησιού για να καταπολεμήσουν την πείνα. Έτσι εφηύραν μια μέθοδο ώστε μπορούν να κατασκευάζουν οι ίδιοι τα μαγγάνια για τα πηγάδια τους. 

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Ο μηχανισμός που κατασκεύασαν ήταν στο σύνολό του μεταλλικός και αποτελείτο από τρία βασικά μέρη: (i) το τύμπανο, (ii) τα γρανάζια και (iii) τους κουβάδες .

Το τύμπανο, το βασικό στοιχείο του μαγγανιού, ήταν τοποθετημένο σταθερά πάνω από το πηγάδι και αποτελούταν από δύο παράλληλους μεταλλικούς δίσκους, συνδεδεμένους μεταξύ τους με ένα είδος μεταλλικού κώνου (χωνί). Μεταλλικά πτερύγια (φτερά) ήταν τοποθετημένα στην περίμετρο του κώνου. Οι δίσκοι του τυμπάνου είχαν περιμετρικά πολυγωνικές τρύπες κατάλληλου μεγέθους.

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Δύο γρανάζια έθεταν το τύμπανο σε περιστροφή. Για να γίνει αυτό ήταν απαραίτητη η χρήση ενός μουλαριού, του οποίου η κίνηση ενεργοποιούσε ολόκληρο το σύστημα. Το πρώτο γρανάζι ήταν τοποθετημένο οριζοντίως, δίπλα στο τύμπανο, και στην κορυφή του υπήρχε ένα σταθερό, ξύλινο κοντάρι τριών ή τεσσάρων μέτρων. Το μουλάρι κινούταν κυκλικά γύρω από το πηγάδι, σέρνοντας το κοντάρι και αναγκάζοντας το πρώτο γρανάζι να γυρίσει. Το οριζόντιο γρανάζι μετέδιδε την κίνησή του προς το δεύτερο, το οποίο είχε τοποθετηθεί κάθετα, ανάμεσα στα «δόντια» του πρώτου. Το κάθετο γρανάζι ήταν παράλληλο προς τους δίσκους στις πλευρές του τύμπανου, έτσι ώστε να «εφαρμόζει» σε αυτούς. Επομένως, με την περιστροφή του μουλαριού ολόκληρος ο μηχανισμός ενεργοποιούταν και το τύμπανο άρχιζε να γυρίζει.

Αυτός ο μηχανισμός περιλάμβανε επίσης μια σειρά από μικρούς μεταλλικούς κουβάδες, οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους σε μία κλειστή αλυσίδα. Αυτή η μακρά αλυσίδα των κουβάδων στερεωνόταν γύρω από το τύμπανο και τμήμα της κρεμόταν εντός του πηγαδιού.

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Image courtesy of Hydria Virtual Museum

Hydria Virtual Museum

Καθώς το μουλάρι έδινε κίνηση στα γρανάζια και το τύμπανο, οι κουβάδες αναγκάζονταν να περιστραφούν κι εκείνοι με τη σειρά τους. Όσοι βρίσκονταν στο κάτω τμήμα της αλυσίδας βυθίζονταν στο νερό. Με αυτό τον τρόπο, οι μισοί κουβάδες ανυψώνονταν γεμάτοι νερό και οι υπόλοιποι μισοί κινούνταν προς τα κάτω άδειοι. Όταν οι γεμάτοι κουβάδες έφταναν στην κορυφή του τυμπάνου, το νερό χυνόταν ανάμεσα στα πτερύγια (φτερά) του τυμπάνου και αναγκαζόταν, λόγω βαρύτητας, να βγει από τις πολυγωνικές οπές των δίσκων του τυμπάνου. Από εκεί χυνόταν και αποθηκευόταν σε μια στέρνα.

Μία ακόμη έξυπνη πτυχή αυτού του μηχανισμού ήταν το κλειδί, ένα σύστημα ασφαλείας που εμπόδιζε το μηχανισμό να περιστρέφεται ανάποδα, επιτρέποντας την κίνηση προς μία μόνο κατεύθυνση. Το μεταλλικό κλειδί τοποθετούταν ανάμεσα στα «δόντια» του κάθετου γραναζιού, τα οποία ήταν κάθετα από τη μία πλευρά και διαγώνια από την άλλη. Όταν το μουλάρι σταματούσε να κινείται, το βάρος των γεμάτων κουβάδων ανάγκαζε το τύμπανο να γυρίσει πίσω. Αυτό, όμως, αποτρεπόταν χάρη στο κλειδί, το οποίο παρενέβαινε στα γρανάζια του τροχού και μπλόκαρε την κίνηση.