Ελλάδα, Αθήνα

Έργα νερού στην Αρχαία Αθήνα

Έργα νερού στην Αρχαία Αθήνα - Λόφος Ακρόπολης

ΕΡΓΑ ΝΕΡΟΥ

Η πηγή και η κρήνη της Κλεψύδρας

Στη βορειοδυτική πλευρά της Ακρόπολης, στη συμβολή των αρχαίων οδών Παναθηναίων και Περιπάτου, βρίσκεται η Κλεψύδρα, μία κρήνη που εκμεταλλευόταν μία υπόγεια πηγή, και που ανακαλύφθηκε μέσα σε μία σπηλιά. Αυτή είναι και η πιο γνωστή, αλλά ταυτόχρονα και η πιο σημαντική κρήνη/πηγή της Ακρόπολης.

Η Πηγή μέσα στη σπηλιά ανακαλύφθηκε το δεύτερο μισό του 13ου αι. π.Χ. κατά τη διάρκεια ενός έργου οχύρωσης της Ακρόπολης. Αλλά ακόμα και νωρίτερα, στη Νεολιθική περίοδο, οι κάτοικοι των Αθηνών γνώριζαν για την πλούσια “φλέβα” υπογείου νερού που υπήρχε στη συγκεκριμένη περιοχή. Για το λόγο αυτό, άνοιξαν 22 πηγάδια (βάθους 3 – 5 μ.) ώστε να το εκμεταλλευτούν. Η περιοχή ονομάστηκε Εμπεδώ, σαν τη νύμφη της οποίας το όνομα ήταν συνδεδεμένο με το νερό.

Κατά τη διάρκεια της οχύρωσης της Ακρόπολης εξασφαλίστηκε ότι η πηγή στη σπηλιά αλλά και η πηγή του Ασκληπιείου (βλ. παρακάτω) που βρισκόταν στην άλλη πλευρά της Ακρόπολης, θα εγκλειόταν μέσα στα τείχη, ώστε να παρέχει πρόσβαση στην πολύτιμη πηγή στους πολιορκημένους. Έτσι οι Αθηναίοι εκμεταλλεύονταν την πηγή έκτοτε και η οποία ως ένα μεγάλο βαθμό παρέμεινε αναλλοίωτη. Η μόνη κατασκευή για την εκμετάλλευση της πηγής, το κρηναίο οικοδόμημα, καθώς και τα βοηθητικά κτίσματα, υλοποιήθηκαν πολύ αργότερα, τον 5ο αι. π.Χ.

Η κρήνη κατασκευάστηκε στα χρόνια του Κίμωνα, το 470-460 π.Χ., και ήταν μια απλή κατασκευή από πορόλιθους (διαστάσεων 0,40 μ. × 1,13 μ. ο καθένας), σύμφωνα με το ισοδομικό σύστημα. Η κάτοψη είναι ορθογώνια, περίπου 8 μ. × 7 μ. Στο πίσω μέρος της σπηλιάς υπήρχε μία δεξαμενή βάθους 4 μ., μία κατασκευή σαν “κουτί” προσκολλημένη στη φυσική λεκάνη νερού της σπηλιάς, επιφάνειας περίπου 4,5 μ. επί 2,2 μ. Σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο, μεταξύ της δεξαμενής και του επιπέδου της επιφάνειας του εδάφους έξω από τη σπηλιά, μία αποβάθρα σε σχήμα Γ σχηματιζόταν ώστε να διευκολύνει την άντληση του νερού. Μία κτιστή κλίμακα παρείχε πρόσβαση σε αυτή την αποβάθρα (ύψους περίπου 2.30 μ.). Πέρα από την κρήνη, ένα επίπεδο σύστημα συλλογής βρόχινου νερού κατασκευάστηκε ως συμπληρωματική πηγή νερού, ειδικά σε περιόδους κατά τις οποίες τα αποθέματα σε νερό της πηγής ήταν περιορισμένα.

Όπως μαρτυρά και η ετυμολογία της λέξης “Κλεψύδρα” (κλέφτης νερού), η πηγή στέρευε μερικές φορές, κυρίως λόγω των συχνών κατολισθήσεων οι οποίες άλλαζαν τη ροή των υπογείων υδάτων. Η αρχαία δεξαμενή σώζεται και είναι επισκέψιμη μέχρι και σήμερα.

Σε μία προσπάθεια διάσωσης της κρήνης σε περίπτωση κατάρρευσης του βράχου που βρίσκεται πιο πάνω, αυτή ενισχύθηκε με τρία ξύλινα στηρίγματα τα οποία είναι ακόμα ορατά σήμερα από τον εξωτερικό δυτικό τοίχο. Μετά το 1ο αι. μ.Χ. και για πολλούς αιώνες αρκετά έργα ανακατασκευής πραγματοποιήθηκαν εξαιτίας των συχνών κατολισθήσεων. Κατά τον 1ο αι. μ.Χ. μία σοβαρή κατολίσθηση έκλεισε την είσοδο της αποβάθρας σχήματος Γ. Από τότε μια νέα είσοδος κατασκευάστηκε στη βόρεια πλευρά, αφήνοντας το δυτικό τμήμα της αποβάθρας σε αχρηστία.

Αυτή η νέα είσοδος έκλεισε από άλλη μία κατολίσθηση στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ., στερώντας την πρόσβαση στην πηγή από την Οδό Παναθηναίων, κι έτσι υπήρξαν αναγκαία και άλλα έργα αποκατάστασης. Ένα πηγάδι ανοίχτηκε ώστε να είναι δυνατή η άντληση του νερού μέσα από τον πεσμένο βράχο και από πάνω μία θολωτή σταθερή κατασκευή που δημιουργήθηκε για προστασία. Από αυτό το σημείο και μετά μία κλίμακα θολωτή (70 σκαλοπατιών) οδηγούσε στον προμαχώνα, στα Προπύλαια, και αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο πρόσβασης προς την πηγή.

Η πηγή της Κλεψύδρας χρησιμοποιήθηκε κατά τη Βυζαντινή περίοδο (4ο με 15ο αι. μ.Χ.) και έγιναν επιδιορθώσεις της κατά την περίοδο της Φράγκικης κατοχής (μέσα του 13ου αι. μ.Χ.). Η πηγή εγκαταλείφθηκε πλήρως κατά της διάρκεια της Τούρκικης κατοχής μέχρι που ανακαλύφθηκε εκ νέου το 1822 από τον Έλληνα αρχαιολόγο Κυριάκο Πιττάκη.

Η κρήνη του Ασκληπιείου

Στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης βρίσκονται το ιερό του Aσκληπιού, του θεού-ιατρού για τους Αρχαίους Έλληνες. Δυτικά της Ιωνικής στοάς, ενός από τα βοηθητικά οικοδομήματα του ναού, μία μικρή κρήνη βρέθηκε, η οποία χρονολογείται από τον 6ο αι. π.Χ.

Επρόκειτο για ένα τετράγωνο κτίσμα που φιλοξενούσε μία τετράγωνη δεξαμενή βάθους 3.10 μ., από όπου αντλείτο το νερό της πηγής. Στο κάτω μέρος της λεκάνης υπήρχε ένα μικρό πηγάδι βάθους 1.25 μ., με φέρουσα τοιχοποιία και ένα μικρό άνοιγμα προς το νότο ώστε να επιτρέπει τη διέλευση του νερού από την πηγή. Το πηγάδι ήταν φτιαγμένο με ασβεστόλιθο του Καρέα ή Καρά κατά το πολυγωνικό σύστημα, ενώ μέρος της κρήνης πάνω από το επίπεδο του εδάφους ήταν κατασκευασμένο με ασβεστόλιθο της Ακρόπολης και ήταν πάχους περίπου μισού μέτρου (0.50 μ.). Το πλάτος της κρήνης υπολογίζεται στα ~3 μ. εσωτερικά και 4 μ. εξωτερικά. Πιστεύεται ότι η πρόσβαση στην κρήνη ήταν δυνατή μέσω μια στοάς, η οποία κατέρρευσε τον 4ο αι. π.Χ., και ότι το πηγάδι καλύφθηκε με χώμα και δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε.

Η βορειοδυτική πλευρά της δεξαμενής διατηρείται μέχρι σήμερα και μπορεί κανείς να επισκεφθεί το σημείο από όπου αφαιρέθηκε τμήμα του βράχου της Ακρόπολης με σκοπό να στεγαστεί η δεξαμενή, αν και το σημείο σήμερα είναι καλυμμένο με βλάστηση. Στην αντίθετη κατεύθυνση, το δυτικό τμήμα της δεξαμενής καταστράφηκε όταν στο ίδιο σημείο κατασκευάστηκε μία θολωτή βυζαντινή δεξαμενή.

Σε αυτή την περιοχή βρέθηκε ένας ακρόλιθος. Πιθανολογείται ότι χρονολογείται από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. και ότι χρησίμευε στο να σηματοδοτεί τα όρια της κρήνης όταν κτίστηκε ο ναός του Ασκληπιού. Στην ίδια θέση βρέθηκαν διάφορα αναθηματικά ανάγλυφα που αναπαριστούσαν νύμφες και αποδεικνύουν ότι η πηγή ήταν αφιερωμένη σε αυτές, και υποδεικνύουν ίσως ότι υπήρξε τόπος λατρείας του Θεού Πάνα, από τον 5ο αι. π.Χ. Επιπροσθέτως, στην ίδια περιοχή ανακαλύφθηκε ένας βωμός (κατασκευασμένος από μάρμαρο Υμηττού) που έφερε τα ονόματα των Θεών Ερμή, Αφροδίτης και Ίσιδας, γεγονός το οποίο ίσως να υποδηλώνει ότι αυτοί λατρεύονταν και στην πηγή, αν και αυτές οι μεταγενέστερες επιγραφές ίσως προέρχονται από τους άλλους δύο ναούς που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση.

Στην παλαιοχριστιανική περίοδο, γύρω στο 450 μ.Χ., ο ναός του Aσκληπιού κατεδαφίστηκε για να αντικατασταθεί από έναν Χριστιανικό ναό που χτίστηκε με τα ίδια δομικά υλικά. Προκαλεί ενδιαφέρον το γεγονός ότι αυτή η νέα εκκλησία αφιερώθηκε στους Αγίους Αναργύρους, δύο αδελφούς ιατρούς, οι οποίοι θεωρήθηκαν επίσης Άγιοι της ίασης, και η πηγή χρησιμοποιείτο πλέον για το “άγιο” νερό της. Αυτό είναι ένα συνηθισμένο φαινόμενο κατά τη μετάβαση από την ειδωλολατρία στον χριστιανισμό στην Ελλάδα, με την έννοια ότι οι αρχαίοι θεοί αντικαταστάθηκαν από τους χριστιανικούς Αγίους, οι οποίοι, ωστόσο, θεωρούνται «φύλακες» των ίδιων πεδίων (π.χ. της υγείας, των ταξιδιών, της οικογένειας, των καλλιεργιών κ.λπ.).

The Mycenean Spring Fountain

On the north slope of the Acropolis, inside the cave of Ersis (until recently it was attributed to the nymph Aglauros), an impressive structure exists for a spring that was probably discovered during the fortification works of the Acropolis (on the Pelasgic wall, second half of the 13^th century BC) for the protection against an imminent invasion by the Dorians.

The spring construction, in use only for a short time during the Mycenaean period, is believed to be one the first technical works to ensure water supply to the city. Mycenaean pottery found in it, dating from the second half of the 13^th century BC and not later, indicates theshort period of use that was not longer than 30-40 years. In all probability a landslide or earthquake must have blocked it.

The entrance to the cave is at the level of the Parthenon, west of the Arrhephorion, a small square building where young virgin women (Arrhephoroi) used to weave the mantle/veil of the goddess (Athena) for the well known Panathenea festival and other rituals.

The cave is an impressive, almost vertical fissure, 35 m deep, with a series of stairways. In the upper part, the rock was carved in order to support wooden stairs, while in the lower part, the stairs were built using large schist slabs placed on rubble, which was supported by wooden beams.

The stairway ended at the boundary between the upper layer of limestone rock and the underlying layer of marl rock. In this lower part of the cave there was a well, 9 m deep, that provided access to an underground vein of water. The diameter of the well was ~2 m at the surface and 4 m near its bottom.

The spring ceased to be in use, as its lower part was covered with soil probably due to an earthquake or landslide. However, the upper part of the cave remained intact and as it has a second exit to the north slope of the rock, it was used during antiquity and in subsequent periods, as a secret passage. Actually, this passage is linked to a heroic moment of recent Greek history. During the Nazi occupation in 1941 two students, Manolis Glezos and Apostolos Santas, used this passage to reach the Acropolis and sucessfully take down the Nazi flag.

Next: ΧΡΟΝΟΓΡΑΜΜΗ