Το αρχαίο υδραγωγείο του Φλεριού στο νησί της Νάξου

Η κατασκευή του εντυπωσιακού υδραγωγείου, μήκους 11 χλμ., χρονολογείται στο τέλος του 6ου αι. π.Χ. Το υδραγωγείο κατασκευάστηκε για να μεταφέρει νερό από τις πλούσιες πηγές του Φλεριού στην πόλη της Νάξου (χώρα). Αποτελείται από σύστημα συνδεόμενων πήλινων αγωγών. Σημείο συλλογής του υδραγωγείου ήταν μια λεκάνη απορροής λαξευμένη στο βράχο, που σήμερα εντοπίζεται κάτω από ένα παραδοσιακό μαγγανοπήγαδο στο Φλεριό. Από αυτό το σημείο το υδραγωγείο ακολουθεί ένα ταξίδι μέσα από τις περιοχές του Αγίου Θαλελαίου, των Αγγιδίων, της πεδιάδας της Κατσάγρας, πριν φτάσει στην πρωτεύουσα.

Το υδραγωγείο, που ήταν σε χρήση από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. μέχρι τον 8ο αι. μ.Χ, κατασκευάστηκε σε στάδια. Από το πρώτο ακόμη στάδιο κατασκευής ήταν απαραίτητο να σκαφτεί ένα τούνελ μέσα από το βουνό στο βόρειο τμήμα της πεδιάδας του Φλεριού, προκειμένου να επιτευχθεί καλύτερη κατανομή του νερού στις εύφορες περιοχές του νησιού, στο δρόμο προς την πόλη. Ως εκ τούτου ανοίχτηκε σήραγγα 230 μ., με σημείο εκκίνησης το χαμηλότερο διάσελο της λεκάνης του Φλεριού, στο βόρειο τμήμα της κοιλάδας. Εκτιμάται ότι η σήραγγα χρησιμοποιούνταν για τη συλλογή πρόσθετων ποσοτήτων νερού και από την περιοχή Κινίδαρου (χωριού στα βορειοανατολικά των Μελάνων).

Η σήραγγα έχει μια προ-δεξαμενή (ή φρεάτιο) καθίζησης, και η είσοδός της είχε αρχικά σχήμα θόλου, το οποίο συσσωματώθηκε αργότερα, κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, όταν ανακατασκευάστηκε το υδραγωγείο. Η είσοδος της σήραγγας ανακαλύφθηκε μόλις το 2003!

Η αρχική λαξευμένη δομή αυτού του τμήματος του υδραγωγείου έχει πολλές ομοιότητες με το Ευπαλίνειο όρυγμα στη Σάμο. Αυτές οι ομοιότητες δεν είναι ίσως τυχαίες, καθώς υπάρχουν στοιχεία που υποδεικνύουν πως η Νάξος διατηρούσε δεσμούς με τα Μέγαρα απ’ όπου καταγόταν ο Ευπαλίνος. Αλλά υπάρχουν επίσης στοιχεία που δείχνουν τις σχέσεις μεταξύ του τυράννου της Νάξου, Λύγδαμι και του τυράννου Πολυκράτη της Σάμου.

Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά του υδραγωγείου του Φλεριού είναι ο σχεδιασμός της διαδρομής του: το υδραγωγείο κινείται συνεχώς στο υψομετρικό όριο μεταξύ της καλλιεργούμενης (χαμηλότερα) και της άγονης ζώνης (υψηλότερα), καθιστώντας δυνατή την άρδευση όλων των καλλιεργειών κατά μήκος της διαδρομής του, με χρήση δεξαμενών διανομής.

Οι πήλινοι σωλήνες από καιρό σε καιρό αντικαθίσταντο, λόγω των ιζημάτων σε αυτούς που ενίοτε εμπόδιζαν τη ροή του νερού. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους πραγματοποιήθηκε μια ριζική αναμόρφωση του υδραγωγείου, με βάση την οποία διατηρήθηκε η αρχική διαδρομή, και χτίστηκε πέτρινο κανάλι από ασβεστόλιθο και ασβεστοκονίαμα.

Το κανάλι ήταν υπόγειο σε ορισμένες περιοχές και υπέργειο σε άλλες. Τον 4ο αι. μ.Χ. το ρωμαϊκό κανάλι αντικαταστάθηκε από ένα νέο, παρόμοιο με το πρώτο, το οποίο παρέμενε σε χρήση μέχρι τον 8ο αι. μ.Χ., οπότε και έπαψε να χρησιμοποιείται το υδραγωγείο. 

Το υδραγωγείο του Φλεριού αποτελεί ένα πολύ σημαντικό παράδειγμα τεχνικού έργου, καθώς η κατασκευή του έδωσε ζωή στην πόλη της Νάξου (Χώρα) και άρδευσε τις εύφορες περιοχές της υπαίθρου, με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον. Η υλοποίησή του μαρτυρά την ύπαρξη ουσιαστικής κοινωνικής συνοχής και μιας κεντρικής διοίκησης στο νησί.