ΑΝΘΡΩΠΟΙ
Οι αναφορές στον ποταμό
ΟΙλισός ποταμός ήταν κύριο σημείο αναφοράς στη ζωή της αρχαίας πόλης και διάφορες δραστηριότητες οργανώνονταν στις όχθες του, από επίσημες πολιτικές και θρησκευτικές πρακτικές ως συνήθεις διαδρομές, όπως παραδίδει ο Πλάτων, ο οποίος αναφέρει ένα ειδυλλιακό τοπίο με πλατάνια, κρυστάλλινα νερά, πράσινες πλαγιές κάτω από το συνεχή ήχο των τζιτζικιών και το θρόισμα του αέρα ανάμεσα στα φύλλα (Πλάτων, Φαίδρος 229-230, http://goo.gl/MvN3T6).
Ο ποταμός, γιος του Ποσειδώνα και της Δήμητρας, λατρευόταν στην αρχαιότητα ως θεός και ήρωας. Στις απεικονίσεις του λαμβάνει την τυπική μορφή των ποταμών, δηλαδή ως ταύρος με ανθρώπινο πρόσωπο ή κεφάλι ή ως νέος με κέρατα στο κεφάλι του. Στις όχθες του διαδραματίζονται πολλά μυθολογικά γεγονότα, όπως η στρατοπέδευση των Αμαζόνων μετά την πρώτη νίκη τους εναντίον των Αθηναίων, η απαγωγή της Ωρείθυιας από τον Βορέα ή η δολοφονία του Κόδρου, βασιλιά της Αθήνας.
Αν και ο Σενέκας (Phaedra, V. 13-16, http://goo.gl/JPdkN) γράφει για τη ροή του ποταμού, που ποτίζει την άνυδρη γη, μεταγενέστεροι ταξιδιώτες (18ος αι.) εμφανίζονται σκεπτικοί σχετικά με το πλάτος του ποταμού, σχολιάζοντας την περιορισμένη ροή του (F. Pouqueville, R. Pococke, F.-R. de Chauteaubriand, H. Johnson) και τη χρήση του να ποτίζει αγρούς Τούρκων αγροτών.Από την άλλη πλευρά, ένας Γάλλος καπουκίνος μοναχός αναφέρει μεταλλικές αλυσίδες στις όχθες του ποταμού, πράγμα που σημαίνει ότι ένα μέρος του ποταμού έπρεπε να ήταν πλωτό, χωρίς άλλωστε να σημειωθούν οι αναφερόμενες περιστασιακές πλημμύρες που προκαλούσαν ζημιές στα παρακείμενα σπίτια και τις γέφυρες.
Η αρχιτεκτονική κληρονομιά στις όχθες του ποταμού
Ο ναός του Ολυμπίου Διός ήταν ένα ορόσημο στην πορεία Ιλισού, που σύμφωνα με το μύθο o Δευκαλίων αφιέρωσε στο Δία ένα ναό, ως αντίδωρο για τη σωτηρία του από τον κατακλυσμό. Τα στοιχεία μας δείχνουν ότι ο ναός, διαστάσεων 110 x 44 μ., άρχισε να χτίζεται τον 6ο αι. π.Χ. και ολοκληρώθηκε 700 χρόνια αργότερα, στη Ρωμαϊκή εποχή! Στέγαζε τα αγάλματα του Δία και του αυτοκράτορα Αδριανού από χρυσό και ελεφαντόδοντο (Παυσανίας I.18.8, http://goo.gl/OSUjNX). Κατά το 17ο αι. ο τόπος ήταν ένα προσκύνημα για τους Άραβες που διέμεναν στην ευρύτερη περιοχή.
Γύρω από το ναό του Δία και ιδιαίτερα στο νότιο-ανατολικό τμήμα του, μεταξύ του τεμένους του (περιμετρικός τοίχος) και των τειχών της πόλης (ανακαινίστηκαν από τον Βαλεριανό τον 3ο αι μ.Χ.- ενδεχομένως στην ίδια πορεία με το τείχος του Θεμιστοκλή τον 5ο αι. π.Χ.), βρίσκονται ένα σύνολο από ιερά, γνωστά ως ‘παριλίσια’. Η περιοχή ανασκάφηκε από τον E. Penrose (1883-1886) και από τον G. Welter (1922). Ο ναός ανασκάφηκε από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία (1886-1907) και στη δεκαετία του 1960 από τον Ι. Τραυλό.
Αυτή η περιοχή, στη βόρεια (δεξιά) όχθη του ποταμού ήταν ένα μέρος αρχαίας λατρείας για πολλές θεότητες και μυθικούς ήρωες της Αθήνας (για τον Δία, τον Κρόνο, τη Ρέα, τη Γαία, τον Απόλλωνα, την Άρτεμι, τον Πάνα, τις Νύμφες). Ανάμεσα στα πιο σημαντικά σημεία ήταν ο ναός του Δελφινίου Απόλλωνα (5ος αι. π.Χ.), προστάτη των ναυτικών και το παρακείμενο δικαστήριο «επί Δελφίνιω», όπου δικάζονταν υποθέσεις σχετιζόμενες με δικαιολογημένη ανθρωποκτονία ή σε άμυνα. Επίσης στην περιοχή υπήρχε τέμενος της Ολύμπιας Γαίας, που όριζε την ρωγμή από όπου στραγγίστηκαν τα νερά του κατακλυσμού, σώζοντας το Δευκαλίωνα και τη σύζυγό του. Ακόμη υπήρχε ιερό του Κρόνου και της Ρέας, γονιών του Δία (2ος αι. μ.Χ.) και ένας μνημειώδης βωμός του Πυθίου Απόλλωνα (522/1 π.Χ.), αφιερωμένος στον Πεισίστρατο, τον νεότερο.
Βόρεια του Ολυμπιείου, και πάλι από την δεξιά όχθη του ποταμού, ένα άλλο σύμπλεγμα χώρων υποδεικνύεται από τους αρχαίους συγγραφείς και τις ανασκαφές, και περιλαμβάνει ιερό του Ηρακλή (6ος αι. π.Χ.), ένα ιερό του Παγκράτη (4ος αι. π.Χ.) και ιερό της Αφροδίτης ‘εν κήποις’, τοπωνύμιο που αναφέρεται στην πλούσια βλάστηση πέριξ του ποταμού. Στην ίδια περιοχή, μια μνημειώδης αψίδα, ανέπαφη ως σήμερα, χτίστηκε το 131 μ.Χ. προς τιμήν του ευεργέτη της πόλης Αδριανού, που κατά το 2ο αι. μ.Χ. είχε προσφέρει σημαντικά δημόσια κτίρια, και υποδομές για την πόλη, όπως υπονόμους, δρόμους, γέφυρες, μια βιβλιοθήκη και ένα υδραγωγείο, σηματοδοτώντας επίσης, την επέκταση της πόλης προς τα ανατολικά (Παυσανίας I.20.7, http://goo.gl/AMUCPx). Το νερό του Ιλισού χρησιμοποιήθηκε επίσης σε ένα -σύγχρονο με την αψίδα- λουτρό (2ος αι. μ.Χ.), που βρίσκεται στην περιοχή.
Σημαντικά αξιοθέατα βρίσκονται και στη νότια (αριστερή) πλευρά του Ιλισού, έξω από τα τείχη. Μεταξύ αυτών το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους σε έναν γραφικό ελαιώνα, λίγα χιλιόμετρα νότια από το Λύκειο του Αριστοτέλη (Ισοκράτης, Παναθηναϊκός, 12,18, http://goo.gl/YGnkxa), ένα από τα τρία γυμνάσια στην πόλη, το οποίο προορίζονταν για τους απογόνους Αθηναίων και μη Αθηναίων γονέων και αναφέρεται από τον Σωκράτη, καθώς εξέρχεται από τις Διόμειες πύλες. Τμήμα του έχει εντοπιστεί κοντά στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα (http://www.iep.utm.edu/cynosarg/).
Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδας (448 π.Χ.), επίσης γνωστός ως ναός της Δήμητρας και της Κόρης ή το Μητρώο εν Αγραίς, τοποθεσία των προπαρασκευαστικών δραστηριοτήτων για τα Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια, κατά τις οποίες χρησιμοποιούνταν νερό από τον ποταμό σε ένα καθαρτήριο τελετουργικό. Στην περιοχή εντοπίστηκε πρόσφατα και λατρεία του Μειλιχίου Διός. Ο ναός του ιωνικού ρυθμού μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία τον 5ο αι. ενώ και ένα νεκροταφείο δημιουργήθηκε γύρω από αυτόν την ίδια περίοδο. Κατά το 17ο αι. ένας θόλος προστέθηκε στην εκκλησία, γνωστή ως «Παναγία στην Πέτρα», που διαλύθηκε -μαζί με τη ρωμαϊκή γέφυρα του ποταμού, την πρόσοψη του Αδριάνειου υδραγωγείου και το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου (στο Παναθηναϊκό Στάδιο, που έφερε το οικόσημο των Φλωρεντινών εμπόρων Acciaiuoli)- προκειμένου να χτιστεί το τείχος του Χασεκή (1778). Σήμερα, με μόνο ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα κατά χώρα, ο ναός είναι γνωστός μέσα από τις χαλκογραφίες και σχέδια του 18ου αι. από τον J. Stuart και Ν. Revett, ενώ αρκετά τμήματα της ζωφόρου του βρίσκονται στα μουσεία της Αθήνας, της Βιέννης και του Βερολίνου. Η περιοχή που χωροθετείται ο ναός ήταν τμήμα του παλαιοχριστιανικού οικισμού της Αθήνας και υπήρχαν εκεί αρκετές βασιλικές, με εξέχουσα τη βασιλική του Λεωνίδη (2ο μισό του 5ου αι.) το μαρτύριο του επισκόπου της Αθήνας, τμήματα του οποίου εξακολουθούν να παραμένουν ορατά μέχρι σήμερα.
Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, στην αριστερή όχθη του ποταμού, περισσότερο βόρεια, βρίσκεται το Παναθηναϊκό Στάδιο. Χρονολογείται στους κλασικούς χρόνους, ανακατασκευάστηκε από τον Λυκούργο (4ος αι. π.Χ.) και ανακαινίστηκε από τον Ηρώδη τον Αττικό με χωρητικότητα 50.000 θεατές (2ος αι. μ.Χ.). Το στάδιο αναμαρμαρώθηκε το 1895 για τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα.
Η παρουσία του ποταμού στη δημόσια ζωή των Αθηναίων, οι οποίοι οργάνωναν τη ζωή τους γύρω από αυτό, παρέμεινε ενεργή μέχρι το τέλος του 19ου αι. Στη συνέχεια, η σταδιακή κάλυψη του ποταμού από σύγχρονους δρόμους φορτωμένους με κίνηση άλλαξε το τοπίο και τη ζωή στην Αθήνα.