Στα ίχνη του Ιλισού ποταμού στην Αθήνα

Η διαδρομή του ποταμού και η σχετιζόμενη αρχιτεκτονική

ΟΙλισός πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και καταλήγει στον κόλπο του Φαλήρου, αφού ενωθεί με τον Κηφισό. Ο Ιλισός διατρέχει τα ανατολικά και νότια τείχη της αρχαίας πόλης των Αθηνών, κινούμενος δυτικά, αποστραγγίζοντας τα όμβρια ύδατα κατά τη διαδρομή του, στην οποία συγκλίνουν εποχιακά ρέματα. Ένα παρακλάδι του περνά μέσα από το χώρο του μοναστηριού της Καισαριανής (γνωστό ως ‘ο φάραγγας της Καισαριανής’), ενώ το βόρειο σκέλος διατρέχει το βυζαντινό Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, στη νότια περιοχή του Χολαργού. Σε αυτή την περιοχή, αρκετά υδραγωγεία χτίστηκαν παράλληλα με την πορεία του ποταμού, σημαντικότερο των οποίων ήταν το Πεισιστράτειο (540-530 π.Χ.), που μετέφερε το νερό από τον Υμηττό στο κέντρο της πόλης.

Στα νότια, η κοίτη του Ιλισού συνεχίζει κάτω από τη σύγχρονη Λεωφόρο Μεσογείων, στη συνέχεια στη Μιχαλακοπούλου -η σύγχρονη περιοχή ‘Ιλίσια’- και στη λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου. Περνάει από το Παναθηναϊκό Στάδιο (Βασιλίσσης Σοφίας), στο μέρος όπου υπήρχε ένα τρίτοξο γεφύρι Ρωμαϊκής περιόδου. Τούτο ήταν μια προσφορά από τον Ηρώδη τον Αττικό (2ος αι. μ.Χ.), το οποίο επιβίωσε μέχρι το 1778 (το 1738 οι περιηγητές αναφέρουν ότι αρχιτεκτονικά μέλη από τη γέφυρα χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστούν τα σπίτια της περιοχής) και ξαναχτίστηκε το 1870 μαζί με το Παναθηναϊκό Στάδιο (πρώτη φάση ανακατασκευής), που φιλοξένησε τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896. Η γέφυρα καταστράφηκε ολοσχερώς στα μέσα του 20ου αι. κατά τη διάρκεια υπογειοποίησης του ποταμού και της κατασκευής της πλατείας μπροστά από το στάδιο.

Ο ποταμός έπειτα ρέει κοντά στο βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής ‘του Ιλισού’ -που είναι χτισμένο πάνω στο αρχαίο ιερό της Εκάτης- και στο ιερό του Πάνα. Σε αυτό το σημείο, υπήρχε μέχρι τον 19ο αι. μια ρηχή ελώδης περιοχή που ονομάζονταν ‘Βατραχονήσι’, απέναντι από το λόφο του Αρδηττού, μεταξύ των δύο κλάδων του ποταμού. Παρόμοιο ‘νησί’ εντοπίζεται ανάμεσα σε άλλη διχάλα του ποταμού, στα βορειο-δυτικά του Παναθηναϊκού Σταδίου. Το 1897 ένας μεγάλος κατακλυσμός, γνωστός ως ‘πλημμύρα του Αγ. Φιλίππου’, προκάλεσε τη βύθιση του Βατραχονησίου και την άμεση ανάληψη δράσης από τις αρχές για την εκτροπή του ποταμού προς τα νότια, στη μεσαιωνική του όχθη, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικά προβλήματα.

Αυτή η περιοχή της Αγ. Φωτεινής, μία από τις λίγες όπου ο ποταμός είναι ακόμα ανιχνεύσιμος σήμερα, αποτελεί ενδιαφέρον, πράσινο αλλά ατημέλητο σημείο της Αθήνας. Κατά τον 19ο αι. μια γέφυρα χτίστηκε εδώ, ενώνοντας τις δύο όχθες του ποταμού, ορατή ακόμα και σήμερα. Η γέφυρα φέρει το έμβλημα του βασιλιά Όθωνα, του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας και το όνομα του Δημάρχου Ι. Κόνιαρη (1801-1872). Στην ίδια περιοχή (Βασ. Κωνσταντίνου, απέναντι από τη σύγχρονη περιοχή του Μετς), ένα σύμπλεγμα βράχων σχημάτιζε ένα βαθύ χάσμα 4-5 μέτρων, δημιουργώντας μικρούς καταρράκτες στο αρχαίο και το πιο πρόσφατο παρελθόν. Η Καλλιρόη, μια από τις πιο φημισμένες κρήνες στην αρχαία Αθήνα, βρισκόταν εδώ. Στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. αιώνα τα νερά της διοχετεύτηκαν στη λεγόμενη ‘Εννεάκρουνο’ (κρήνη με εννέα κρουνούς), που αναφέρεται και απεικονίζεται συχνά στους αρχαίους χρόνους.

Τα ύδατα του Ιλισού χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, στη βόρειο-δυτική πλευρά της περιοχής. Το ποτάμι έπειτα κινείται προς τα νότια, στην ανατολική πλευρά του ρωμαϊκού ναού του Ολυμπίου Διός (έναν επισκέψιμο και μνημειώδη αρχαιολογικό χώρο), αφήνοντας πίσω τα ‘παριλίσια ιερά’ και ρέει ανάμεσα στο λόφο των Μουσών (Φιλοπάππου) και το λόφο της Σικελίας, λόφο εξαντλημένο στις μέρες από τις συνεχείς αποσπάσεις οικοδομικών υλικών.

Μετά τη σύγκλιση με τον Ηριδανό, ο Ιλισός εντοπίζεται έπειτα κάτω από τη Λεωφόρο Θησέως (περιοχή Καλλιθέας), όπου κατά καιρούς ξεχειλίζει μετά από καταρρακτώδεις βροχές, προκαλώντας διάφορα προβλήματα. Η πορεία του στην αρχαιότητα έστριβε βορειο-δυτικά, συγκλίνοντας με τον Κηφισό, με κατεύθυνση προς τη θάλασσα. Ωστόσο, στις αρχές του 20ου αι. η διαδρομή του εκτρέπεται (περιοχή Χαροκόπου-Χαμοστέρνας), δρομολογούμενη και πάλι στον κόλπο του Φαλήρου, λίγα όμως χιλιόμετρα ανατολικά των εκβολών του Κηφισού.

Η κάλυψη του ποταμού

Η σταδιακή κάλυψη του Ιλισού ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αι., αρχής γενομένης από το νότιο κλάδο του στην περιοχή Μετς (‘Βατραχονήσι’), μετά την καταστροφική πλημμύρα του 1897. Αυτή δεν ήταν ένα εντελώς τυχαίο γεγονός. Οι όχθες του ποταμού υπέστησαν συστηματική εκμετάλλευση από το Δήμο της Αθήνας από τον 19ο αι. μέχρι και τη δεκαετία του 1920, ως πηγή για άμμο και χαλίκια, που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των δρόμων της πρωτεύουσας. Η πρακτική αυτή προκάλεσε σοβαρή υποβάθμιση σε αρκετά σημεία, καθιστώντας τα ευάλωτα στις πλημμύρες και επιρρεπή στη διατήρηση λιμναζόντων υδάτων, μια κατάσταση που επιδεινώθηκε καθώς ο Ιλισός δέχονταν και λύματα από το Παγκράτι ήδη από τις αρχές του 20ου αι.

Έτσι, μετά την αύξηση του πληθυσμού στην πρωτεύουσα και την επείγουσα ανάγκη για περισσότερο χώρο στο αστικό περιβάλλον, υπογειοποιήθηκε το τμήμα του ποταμού μέχρι το Παναθηναϊκό Στάδιο, μεταξύ των ετών 1939-1948. Ήταν μια απόφαση που ελήφθη από τον Ι. Μεταξά, με τη θρυλική έκφραση: «Σήμερον θάπτουμε τον Ιλισόν». Στη συνέχεια, ο Ιλισός υποβαθμίστηκε περαιτέρω, ρυπάνθηκε από λύματα και σκουπίδια και μετατράπηκε σε έναν πόρο με επείγουσα ανάγκη για εξυγίανση. Αυτό κατέστη δυνατό μέσω της υπογειοποίησης του ποταμού, που ολοκληρώθηκε στη δεκαετία του 1960 και συνέπεσε με την μαζική εισαγωγή των αυτοκινήτων στην Αθήνα. Εντάχθηκε άλλωστε στο αντιπλημμυρικό και αποχετευτικό πρόγραμμα της Αθήνας, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Σχέδιο Μάρσαλ που δόθηκε στην Ελλάδα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ανεξέλεγκτη επέκταση των κτιρίων κοντά στις πηγές του ποταμού στον Υμηττό ολοκλήρωσε το σκηνικό και ο Ιλισός έδωσε τη θέση του σε μεγάλες λεωφόρους: Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης, γεμάτες αυτοκίνητα …

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ο ποταμός είχε ήδη καλυφθεί σε μεγάλο βαθμό και οι όχθες του ήταν πλέον υπόγειες. Ένα πολύ γνωστό τραγούδι του Χατζηδάκη, το 1955, το οποίο ρωτά επιτακτικά το όνομα του ποταμού, μάλλον αποδεικνύει ότι οι Αθηναίοι είχαν ήδη αρχίσει να ξεχνάνε τον Ιλισό (link)

Σήμερα, μόνο τμήματα της αρχικής διαδρομής του παραμένουν ακάλυπτα, στο πάρκο Γουδί, στην Καλλιρόη (Μετς) και στη λεωφόρο Π. Τσαλδάρη (Καλλιθέα).