Hydria Virtual Museum: The traditional watermills of Naxos Island

ΕΡΓΑ ΝΕΡΟΥ

Οι νερόμυλοι διέθεταν εξελιγμένους μηχανισμούς. Η λειτουργία τους βασιζόταν στην αξιοποίηση της δυναμικής και της κινητικής ενέργειας της πτώσης του νερού προκειμένου να τεθεί σε κίνηση ένας μηχανισμός για το άλεσμα του σιταριού, ώστε να γίνει αλεύρι.

Τυπικά ένας νερόμυλος αποτελούταν από δύο βασικά μέρη:

τον πύργο, ένα ψηλό οικοδόμημα από όπου έπεφτε το νερό για να αποκτήσει την απαραίτητη κινητική ενέργεια, και
το κεντρικό κτίριο του νερόμυλου.

Το κεντρικό κτίριο (ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλο ή μικρό ήταν) περιλάμβανε δύο επίπεδα, ένα υπόγειο και ένα ισόγειο:

Το υπόγειο ή ζούριο ήταν συνήθως ένας χαμηλοτάβανος χώρος όπου βρίσκονταν η ανέμη, το πρώτο τμήμα του μηχανισμού που αξιοποιούσε την ενέργεια από την πτώση του νερού. Ο μυλωνάς μπορούσε να χειριστεί όλον το μηχανισμό από το ισόγειο και κατέβαινε στο ζούριο σε περίπτωση βλάβης ή δυσλειτουργίας του τροχού. Η ροή του νερού περιέστρεφε την ανέμη που μέσω ενός κατακόρυφου ξύλινου άξονα μετέδιδε την κίνηση στις μυλόπετρες που άλεθαν το σιτάρι στο ισόγειο. Ως εκ τούτου, το δάπεδο του ισογείου διατηρούταν εντελώς στεγνό, καθώς το νερό από τον πύργο οδηγούνταν κατευθείαν στο υπόγειο και από εκεί κατόπιν εξέρχονταν.

Οι νερόμυλοι χτίζονταν συνήθως με ασβεστόλιθο και κονίαμα (ασβέστη, αργίλου ή άμμου). Στην απλούστερη μορφή τους αποτελούνταν από ένα μονόχωρο ορθογώνιο κτίσμα με υπόγειο (ζούριο) και μια σειρά από πέτρινες αψίδες που στήριζαν τη στέγη. Υπήρχαν όμως και πολυώροφοι νερόμυλοι με πολλά δωμάτια.

Η στέγη τους φτιαχνόταν συνήθως από κλαδιά, καλάμια και λάσπη, ή από μεγάλες σχιστολιθικές πλάκες που υποστηρίζονταν από δοκούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις ένα μικρό σπίτι για το μυλωνά συνδεόταν με τον νερόμυλο, πράγμα που αποδεικνύει τη συνεχή λειτουργία του νερόμυλου όλο το χρόνο. Επίσης, το εσωτερικό του νερόμυλου περιλάμβανε συχνά τζάκι και εντοιχισμ ράφια.

Λειτουργία Νερόμυλου

Το σύστημα λειτουργίας ενός νερόμυλου είναι αρκετά πολύπλοκο: το νερό έφτανε στον μύλο μέσα από ένα στενό οριζόντιο κανάλι που κατέληγε σε ένα κάθετο κανάλι στον πύργο με ύψος 15 -20 μέτρα ή και περισσότερο.

Το κάθετο κανάλι συνήθως στένευε στο κάτω μέρος του και κατέληγε σε έναν οριζόντιο πέτρινο ή σκαλιστό σωλήνα (σφουνάρα). Μερικές φορές η σφουνάρα ήταν συνδεδεμένη με έναν άλλο οριζόντιο σωλήνα, το σφουνί, που δεν ήταν άλλο παρά ένα κούφιο κλαδί πλατάνου και οδηγούσε το νερό στην ανέμη, τον οριζόντιο τροχό του νερόμυλου. Η ανέμη ήταν ξύλινη ή μεταλλική.

Οι ξύλινοι τροχοί που χρησιμοποιούνταν ευρέως στην περιοχή της Κωμιακής (Κωρονίδας) αποτελούνταν από μια σειρά ξύλινα πτερύγια στηριγμένα κυκλικά σε ένα στρογγυλό κορμό πλατάνου (σφοντύλι), στο κέντρο του τροχού.

Το νερό περιέστρεφε με ορμή τον ξύλινο ή μεταλλικό τροχό και η κίνησή του μεταδίδονταν στις μυλόπετρες, μέσω ενός ξύλινου κάθετου άξονα που συνέδεε τα δύο επίπεδα (υπόγειο και ισόγειο).

Το σιτάρι αλεθόταν ανάμεσα στις δύο στρογγυλές μυλόπετρες: η μεγαλύτερη κάτω μυλόπετρα ήταν σε σταθερή θέση, με μια τρύπα στο κέντρο της, μέσα από την οποία διερχόταν ο ξύλινος άξονας. Η μικρότερη άνω μυλόπετρα, συνδεόταν με τον κάθετο άξονα, πράγμα που σημαίνει ότι, μόλις ο άξονας άρχιζε να γυρίζει, η πάνω μυλόπετρα θα γύριζε επίσης. Ως εκ τούτου, το σιτάρι αλεθόταν μεταξύ τους και ωθούταν προς την περίμετρό τους εξαιτίας της φυγόκεντρο δύναμη. Από εκεί συλλεγόταν σε ειδικούς κάδους ή σακιά.

Ο μηχανισμός περιελάμβανε και ένα ακόμη κάθετο ξύλινο κοντάρι με λαβή, τον ανεβάτη, που η θέση του καθόριζε αν το αλεύρι θα είναι λεπτόκοκκο ή χονδρόκοκκο: καθώς ο μυλωνάς σήκωνε και στερέωνε τη λαβή με μια ξύλινη σφήνα η πάνω μυλόπετρα ανυψώνονταν ελαφρά, δίνοντας έτσι χονδρόκοκκο αλεύρι. Για λεπτόκοκκο αλεύρι ο ανανεβάτης παρέμενε στην κατώτερη θέση του, φέρνοντας τις δύο μυλόπετρες πιο κοντά.

Τέλος, ο σταματήρας ήταν μια ξύλινη σανίδα που ρύθμιζε τη λειτουργία του νερόμυλου και τη διακοπή της. Τοποθετούταν επίσης κάθετα, με το χαμηλότερο άκρο του μέσα στο υπόγειο και το άλλο, ορατό άκρο του στο ισόγειο. Με την άρση του σταματήρα το σφουνί «έστριβε» και εξέτρεπε το νερό από την ανέμη. Ο μηχανισμός περιστροφής τότε σταματούσε. Ο μυλωνάς μπορούσε να χρησιμοποιήσει και τα δύο αυτά εξαρτήματα (ανεβάτη και σταματήρα) από το ισόγειο, χωρίς να χρειάζεται να πάει στο υπόγειο.

Το σύστημα εισαγωγής του σιταριού είναι επίσης πολύ ενδιαφέρον: το σιτάρι έπεφτε από την κοφινίδα, ένα ξύλινο δοχείο σε σχήμα ανεστραμμένης πυραμίδας, που βρισκόταν πάνω από τις δύο στρογγυλές μυλόπετρες με μια τρύπα στο κάτω μέρος του. Η κοφινίδα περιελάμβανε ένα εξελιγμένο σύστημα για τη ρύθμιση της ροής του σιταριού. Κάτω από την τρύπα της κοφινίδας κρεμόταν με ένα κορδόνι η ούλα, ένα εξάρτημα σχήματος U. Η κλίση της ούλας ρύθμιζε την ποσότητα του σιταριού που έπεφτε. Το ένα άκρο της ούλας συνδεόταν με ένα ξυλάκι (βαρδάρι) με έναν οριζόντιο ξύλινο κύλινδρο στερεωμένο στην άνω μυλόπετρα (τροχούλι) με ακανόνιστη άγρια επιφάνεια. Καθώς η μυλόπετρα γυρνούσε το ξυλάκι (βαρδάρι) αναγκαζόταν να περάσει πάνω από την ακανόνιστη επιφάνεια του κυλίνδρου (τροχουλιού). Έτσι, με την περιστροφή, η ούλα και η κοφινίδα ταρακουνιόταν ελαφρά και με αποτέλεσμα το σιτάρι να πέφτει ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες, όπου αλεθόταν.

Μετά την αξιοποίηση στο μύλο το νερό εκτρεπόταν πίσω στο ποτάμι μέσα από κανάλια και στη διαδρομή του πότιζε κοντινούς κήπους και χωράφια.

Ο παραδοσιακός νερόμυλος ήταν επομένως μία φιλική προς το περιβάλλον εγκατάσταση, με ένα μηχανισμό που χρησιμοποιούσε αποκλειστικά και μόνο τη δυναμική και κινητική ενέργεια του νερού δίχως να καταναλώνει πρώτες ύλες και δίχως να παράγει απόβλητα ή υποπροϊόντα.

Next: ΣΗΜΕΡΑ

Ελλάδα, Νάξος

Οι παραδοσιακοί νερόμυλοι στη νησί της Νάξου

ΕΡΓΑ ΝΕΡΟΥ