Η διαχείριση νερού στα νησάκια Ventotene και Santo Stefano

Τα υδραυλικά έργα κατείχαν ανέκαθεν σημαντική θέση στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Οι αρχιτέκτονες μεριμνούσαν για την κλίση των στεγών προς το αίθριο στο εσωτερικό των σπιτιών (compluvium). Το βρόχινο νερό οδηγούταν μέσα από τις υδρορροές και συλλεγόταν σε μια δεξαμενή (impluvium) στη μέση της εσωτερική αυλής, η οποία συνήθως κατασκευαζόταν από μάρμαρο και βρισκόταν 30 εκ. κάτω από την επιφάνεια της γης. Πέραν του ότι το impluvium ήταν ένα αρχιτεκτονικό στολίδι, χρησιμοποιούνταν για την αποστράγγιση και τον καθαρισμό του νερού, αφού η σκόνη και τα τυχόν σκουπίδια που συμπαρασύρονταν με το νερό κατακάθονταν στον πυθμένα του.

ΟΙ ΔΕΞΑΜΕΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ ΟΜΒΡΙΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΣΤΟ VENTOTENE

Το νησί, που ήταν κατοικημένο στο τμήμα του γύρω από το λιμάνι, χρειαζόταν μερικά σημεία αποθήκευσης νερού και μάλιστα στις υψηλότερες περιοχές, ώστε να διευκολύνεται η μεταφορά του προς τα κάτω. Δύο τεράστιες δεξαμενές σκάφτηκαν στο νότιο άκρο του νησιού και ενισχύθηκαν με τοιχοποιία, πυλώνες και θόλους, καλυμμένα με cocciopesto (μινωική τεχνική που χρησιμοποιούσε ογκόλιθους, μεγέθους 0,7 μ. έως 1 μ. –ορθογώνιους ή ακανόνιστου σχήματος- για την κάλυψη των εξωτερικών πλευρών των τοιχωμάτων και μικρότερες πέτρες για την εσωτερική πλευρά τους). Στο κέντρο του συστήματος κατασκευάστηκε ένα σύνθετο υδραγωγείο. Με το σύστημα αυτό συλλέγονταν κάθε χρόνο περίπου 800 m3 νερού το οποίο αρκούσε για οικιακή χρήση, άρδευση και τις ανάγκες στο λιμάνι. Οι δύο αυτές δεξαμενές είναι σήμερα επισκέψιμες – υπό την επίβλεψη των αρχαιολογικών υπηρεσιών.

1. Η δεξαμενή της Villa Stefania (ή grotta Iacon, δηλ. σπηλιά Iacono) βρίσκεται σε υψηλότερο σημείο σε σχέση με την άλλη δεξαμενή. Το όνομά της προέρχεται από μια οικογένεια που αποίκισε το Ventotene τον 18ο αι. μ.Χ. (Lacono είναι το όνομα της οικογένειας και Stefania το όνομα της συζύγου ενός μέλους της οικογένειας). Είναι χωρισμένη σε διαδρόμους (διαστάσεων 7x 5 μ.), για να διευκολύνεται ο αερισμός και η οξυγόνωση του νερού. Συνολικά καλύπτει έναν χώρο έκτασης 700 m2 και βρίσκεται σε απόσταση 400 μ. από την άλλη δεξαμενή. Η δεξαμενή της Villa Stefania εν μέρει τροποποιήθηκε τον 18ο αι. και έκτοτε η αψιδωτή της είσοδος οδηγούσε σε πολλά υπόγεια δωμάτια που χρησίμευαν πια ως αποθήκες και πλυντήρια στους αιώνες που ακολούθησαν. 
   
   Ο σύγχρονος επισκέπτης ξεκινώντας από την Piazza Castello θα πρέπει να ακολουθήσει τη Via Olivi και θα συναντήσει τη δεξαμενή μετά από 1,2 χλμ. στα αριστερά. Η σκάλα κάτω από την αψίδα εισόδου οδηγεί στην νοτιοδυτική πλευρά της δεξαμενής.
2. Η δεύτερη δεξαμενή είναι ακόμη μεγαλύτερη, καλύπτοντας μια έκταση 1.200 m2. Βρίσκεται πιο κοντά στη μεγάλη και αυτοκρατορική Villa Julia του “Punta Eolo” (το ακρωτήριο του Αιόλου). Είναι σκαμμένη απευθείας στο ηφαιστειακό πέτρωμα, περίπου 10 μ. κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Περιλαμβάνει έναν επιφανειακό ανοιχτό χώρο για τη συλλογή του βρόχινου νερού, κάτω από τον οποίο υπάρχουν δύο θολωτές σήραγγες που επικοινωνούν μεταξύ τους και χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση του νερού. Το όνομα της δεξαμενής αυτής είναι dei carcerati (δηλ. των καταδίκων) και οφείλεται στο ότι οι χώροι της χρησιμοποιούνταν κατά τη διάρκεια της περιόδου των Βουρβώνων για να στεγάσουν τους κατάδικους που έκαναν καταναγκαστικές (οικοδομικές) εργασίες στο νησί.
   
   Ο σύγχρονος επισκέπτης ξεκινώντας από την Piazza Castello και ακολουθώντας τη Via Olivi θα βρει τη δεξαμενή στα δεξιά μετά από 1χλμ. Επίσης σήμερα μπορεί να δει κανείς τα ερείπια της Villa Julia στην άκρη του ακρωτηρίου του Αιόλου 

An internal view of the cistern of Villa Stefania

Hydria Virtual Museum

An internal view of the second and bigger cistern

Hydria Virtual Museum

Πέντε ακόμα μικρότερες δεξαμενές που χρησιμοποιούνταν για την αποστράγγιση του νερού βρέθηκαν στο νησί Ventotene. Όλες τους συνδέονταν μέσω ενός υπόγειου υδραγωγείου.

Χάρη στο σύστημα συλλογής και διανομής του βρόχινου νερού αλλά και στο σύστημα αποχέτευσης το Ventotene ήταν σε θέση να προσφέρει τόσο υψηλό βιοτικό επίπεδο ώστε ο αυτοκράτορας Αύγουστος το μετέτρεψε σε αυτοκρατορική θερινή κατοικία. Ο Αγρίππας, σύζυγος της κόρης του Αυγούστου, Julia, είναι πιθανό να διηύθυνε τα έργα στο Ventotene. Η λεγόμενη Villa Julia στο ακρωτήριο του Αιόλου είχε κατασκευαστεί και χρησιμοποιούταν ήδη από τα τέλη του 1^ου αι. π.Χ

ΤΡΟΠΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΔΕΞΑΜΕΝΩΝ

Οι δύο τεράστιες δεξαμενές συνδέονταν μεταξύ τους μέσα από ένα υπόγειο υδραγωγείο, το οποίο, κατεβαίνοντας προς τη βόρεια ανατολική πλευρά του νησιού, χωριζόταν σε δύο τμήματα. Το ένα τμήμα έφτανε στο «Cala Rossano», όπου υπήρχε μία δεξαμενή που χρησιμοποιούταν από τη Villa Julia και από όπου ξεκινούσε ένα άλλο υδραγωγείο προς την κατεύθυνση του λιμανιού. Το δεύτερο τμήμα του οδηγούσε προς την τεχνητή λίμνη.

Η περιοχή πάνω από τις δύο μεγάλες δεξαμενές είχε μια ελαφρά κλίση (comluvium), έτσι ώστε να συγκεντρώνεται η μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα βρόχινου νερού στο δάπεδο (impluvium) και τις δεξαμενές.

Με μια πρόχειρη εκτίμηση, αν πολλαπλασιάσουμε την έκταση της λεκάνης απορροής με τη μέση βροχόπτωση στο νησί (700- 600 χιλ. / έτος), χάρη σε αυτό το σύστημα συλλογής νερού κάθε χρόνο μπορούσαν να αποθηκεύονται 700 – 800 m3!

Από το σημείο της συλλογής το νερό της βροχής μεταφερόταν σε δεξαμενές σκαμμένες στον ηφαιστειακό βράχο, μέσα από μια σειρά διαδρόμων που καλύπτονται εν μέρει από cocciopesto. Από εκεί, και μέσα από μεγάλους υπόγειους αγωγούς το νερό μεταφερόταν σε δευτερεύουσες στέρνες. Αυτές, με τη σειρά τους, παρείχαν νερό στις αυτοκρατορικές βίλες. Οι αγωγοί με βάθος περίπου στα 5-6 μ. κάτω από την επιφάνεια, εκτείνονταν σε απόσταση 1,5 χλμ. από τη βίλα, τη λίμνη και το λιμάνι.

Κάθε εσωτερικός χώρος ή δεξαμενή είχε έναν εξωτερικό τοίχο για ανάσχεση, με την  εξωτερική του πλευρά από λιθοδομή (με πέτρες ακανόνιστου σχήματος αλλά και κομμάτια ηφαιστειακού πετρώματος, δηλαδή opus incertum) και την εσωτερική του πλευρά χτισμένη από κομμάτια ηφαιστειακού πετρώματος, τοποθετημένα διαγώνια (δηλαδή opus reticulatum). Το δάπεδο καθώς και η τοιχοποιία μέχρι 1,5 μ. ύψος αδιαβροχοποιούνταν με ένα υδραυλικό κονίαμα φτιαγμένο από χαλίκια, πέτρες, χώμα, με συνδετικό υλικό ασβέστη ή πηλό (opus signinum=cocciopesto). Τα δωμάτια είχαν τοξωτά ταβάνια από opus caementicium (φτιαγμένο από κομμάτια πέτρας και κεραμικών αναμεμειγμένα με ασβεστοκονίαμα – σήμερα χρησιμοποιείται τσιμέντο).

Οι δεξαμενές τροφοδοτούνταν από στενά φρεάτια (lumina) που μετέφεραν το νερό από τις επιφανειακές λεκάνες (impluvium) μέσα από μια σειρά μολυβένιων σωληνώσεων (τα λεγόμενα fìstula acquaria).

Τοπογραφική μελέτη επιβεβαίωσε ότι το δάπεδο του υδραγωγείου έχει μια κλίση από τα δυτικά προς τα ανατολικά: αρχίζει από 122 εκ. και φτάνει στα 12 εκ. Αυτή η κλίση επέτρεπε τη μεταφορά του νερού με τη βαρύτητα μέχρι και τον τελευταίο χώρο της δεξαμενής, έτσι ώστε αυτή να μπορεί να αδειάζει περιοδικά, να καθαρίζεται ή να επισκευάζεται.

Η ποιότητα του νερού

The Latin architect Vitruvio advised the use of several decantation and drainage Στην περίπτωση του Ventotene εφαρμόστηκε η προτροπή του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου να χρησιμοποιούνται διαφορετικές δεξαμενές αποστράγγισης και καθίζησης για τη βελτίωση της ποιότητας του νερού. Η συνεχής ροή του νερού εξασφαλιζόταν από τα διαφορετικά επίπεδα των λεκανών, δεξαμενών και αγωγών. Η οξυγόνωση επιτυγχάνονταν με τον αερισμό των δεξαμενών, καθώς η στάθμη του νερού ήταν πολύ χαμηλότερη από το ταβάνι. Επίσης, το γεγονός ότι οι δεξαμενές σκάφτηκαν σε ηφαιστειακό πέτρωμα εξασφάλισε την πολύ καλή ποιότητα του νερού και την περιορισμένη εξάτμιση. Επιπλέον, η περιεκτικότητα σε μέταλλα του βρόχινου νερού, καθώς αυτό έρεε μέσα από μακρούς αγωγούς, σταδιακά μειωνόταν και με αυτό τον τρόπο το νερό βελτιωνόταν περαιτέρω. 

Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΔΕΞΑΜΕΝΩΝ ΣΤΟ VENTOTENE

Μετά την εγκατάλειψή του, τον 5^ο αι. μ.Χ., το νησί Ventotene παρέμεινε ακατοίκητο κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα και τους επόμενους αιώνες. Παρ’ όλα αυτά οι δεξαμενές προσέφεραν καταφύγιο σε μοναχούς και ερημίτες, ζώα και ανθρώπους για αιώνες, ιδίως κατά τις επιδρομές των Σαρακηνών πειρατών. Επίσης χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση και την απόκρυψη εμπορευμάτων. Παρά την κακή χρήση που έκανε η οικογένεια Lacono, η δεξαμενή της Villa Stefania παρέμεινε σε τέλεια κατάσταση, με τους εντυπωσιακούς πυλώνες και τους μεγάλους διαδρόμους της. 

Από την άλλη, στη δεξαμενή των καταδίκων οι ζωγραφιές τα σχέδια και οι αφιερωματικές σημειώσεις σκαλισμένες στους τοίχους, τα υπολείμματα στάβλισης ζώων όπως και τα ίχνη θρησκευτικών δραστηριοτήτων μαρτυρούν τις πολλαπλές χρήσεις της ανά τους αιώνες. 

Το νησί έγινε αποικία κατά τη διάρκεια της βασιλείας των Βουρβώνων με τη βία, στο δεύτερο εξάμηνο του 1700. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η χρήση των δεξαμενών άλλαξε και πάλι. Η δεξαμενή της Villa Stefania μετατράπηκε σε κελάρια και αποχωρητήρια και η δεξαμενή των καταδίκων μετατράπηκε σε φυλακή για τους κρατούμενους που έκαναν καταναγκαστικά έργα στο νέο οικισμό.

Το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο της εκκλησίας της Αγίας Candida, Ventotene

Οι περισσότερες από τις σημερινές αστικές δομές της πόλης του Ventotene υλοποιήθηκαν κατά την περίοδο των Βουρβώνων – το δεύτερο μισό του 18ου αι. – όπως και η εκκλησία της Αγίας Candida, που χτίστηκε το 1769 στην πλατεία, με θέα το ρωμαϊκό λιμάνι. Κάτω από την αυλή της κατά τη διάρκεια εργασιών ανακαίνισης ανακαλύφθηκε πρόσφατα μία ακόμη δεξαμενή (μεγέθους ~ 6×6 μ.) σκαμμένη στην ηφαιστειακή τέφρα. Ένας στενός κάθετος αγωγός μήκους περίπου 7μ. επικοινωνούσε με τη δεξαμενή, η οποία έχει μία θολωτή καμάρα και τοίχους επιχρισμένους με υδραυλικό κονίαμα. Τροφοδοτούταν από ένα μόνο κανάλι.

Υδραυλικά έργα στο Santo Stefano

Δύο χιλιόμετρα από το Ventotene, το νησί του Santo Stefano οφείλει το σημερινό του όνομα σε ένα μοναστήρι αφιερωμένο στον Άγιο Στέφανο. Το νησί έγινε διάσημο από το κτίριο της φυλακής που χτίστηκε εκεί, το λεγόμενο Panopticon, σε σχήμα πετάλου, με το βασικό κτίριο στο κέντρο του, από όπου ήταν δυνατόν να παρακολουθούνται όλα τα κελιά. Η φυλακή χτίστηκε την εποχή των Βουρβώνων (1795)

Η παροχή του νερού σε μια τόσο μεγάλη κοινότητα διασφαλίστηκε, για άλλη μια φορά, με δύο τεράστιες δεξαμενές, πάνω από τις οποίες χτίστηκε η φυλακή. Η εσωτερική αυλή της φυλακής είναι χωρισμένη σε δύο μέρη, με μικρή κλίση για τη συλλογή των ομβρίων υδάτων (ένα είδος impluvium). Οι λεκάνες συλλογής είναι ορατές στην αυλή. 

Αυτό το σύστημα συλλογής του βρόχινου νερού λειτούργησε αποτελεσματικά, εξασφαλίζοντας νερό στους φυλακισμένους για περισσότερα από 150 χρόνια, μέχρι το 1965, όταν η φυλακή έκλεισε. Έκτοτε τα νησάκια Santo Stefano και Ventotene υδρεύονται με υδροφόρες.