Ιταλία, Ρώμη

Από τα αρχαία υδραγωγεία στο σύγχρονο υδραγωγείο της Ρώμης

Από τα αρχαία υδραγωγεία της Alsietina, του Τραϊανού και του Πάπα Παύλου V μέχρι το σύγχρονο υδραγωγείο της Ρώμης

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η κατασκευή και η διαχείριση των αρχαίων υδραγωγείων

Το σημαντικότερο από τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν κατά το σχεδιασμό ενός υδραγωγείου είναι η επιλογή της πηγής. Σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν την επιλογή είναι η ποιότητα και η ποσότητα του νερού και η κανονικότητα της ροής. Παράγοντας-κλειδί είναι και το υψόμετρο του σημείου συλλογής νερού σε σχέση με το τελικό σημείο παράδοσης, ώστε να εξασφαλιστεί η σωστή κλίση ολόκληρης της πορείας και κατά συνέπεια μια σταθερά ομαλή ροή, χωρίς να υπάρξει υπερβολική ορμή.

Γενικά ένα υδραγωγείο ξεκινούσε με μια λεκάνη συλλογής για τα επιφανειακά ύδατα. Στην περίπτωση υπόγειων υδάτων και σηράγγων η λάξευση συγκέντρωνε τις υδάτινες αρτηρίες σε έναν μοναδικό αγωγό. Στη συνέχεια ένας ταμιευτήρας (piscinae limariae) κατακρατούσε τις πρώτες ακαθαρσίες και προσμείξεις. Από εκεί το νερό έρεε σε ένα κανάλι (specus) το οποίο επέτρεπε τη διατήρηση μιας ήπιας κλίσης. Σε μερικές περιπτώσεις, για να επιτευχθεί αυτό, έπρεπε να αποφασιστεί η επιμήκυνση της διαδρομής της πορείας ώστε να ανταποκριθεί στα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους από τη μία, κι από την άλλη να διατηρήσει μια όσο το δυνατόν περισσότερο ομαλή κλίση. Για το λόγο αυτό πολλά ρωμαϊκά συστήματα ύδρευσης είναι μακρύτερα από τη γραμμική απόσταση μεταξύ της πηγής και του σημείου παράδοσης.

Σε γενικές γραμμές η πορεία ήταν υπόγεια και συγκεκριμένα σκαμμένη στο πέτρωμα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις βρισκόταν κοντά στην επιφάνεια, καλυμμένη με πλάκες από πέτρα ή σηματοδοτημένη με πέτρινες στήλες σήμανσης (cippi) κατά το μήκος της (ingeriali). Όταν ο αγωγός περνούσε ποτάμια ή κοιλότητες τα διέσχιζε πάνω σε τοίχους ή καμάρες. Στο τέλος της πορείας υπήρχε ένα κτίριο (castellum aquae) από το οποίο γινόταν η διανομή νερού στους αγωγούς της πόλης για τους χρήστες. Η ροή ενός υδραγωγείου της αρχαίας Ρώμης είχε ως μονάδα μέτρησης το “quinary” (πενταπλόν) – 1 πενταπλόν αντιστοιχούσε σε 0,48 l/s, δηλαδή 41,5 m³/d.

Έως και την εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπεύθυνος για τη φροντίδα των υδάτων ήταν o cencor, δημόσιος λειτουργός υπεύθυνος για τα δημόσια έργα, συνήθως μαζί με έναν από τους εκλεγμένους αξιωματούχους “aedile curule”. Ο censor συνήθως ανέθετε την κατασκευή ενός υδραγωγείου με μια σύμβαση παραχώρησης και στη συνέχεια έκανε τον τελικό έλεγχο, ενώ ο aedil curul είχε την ευθύνη για τη διανομή και τη διάθεση του νερού.

Μετά το έτος 12 π.Χ. η διαχείριση του νερού πέρασε στον ίδιο τον Αυτοκράτορα, ο οποίος το ανέθεσε σε μια ομάδα από τρεις συγκλητικούς. Ο ένας από τους τρεις, ο οποίος προτεινόταν από τον ύπατο της Ρώμης, διοριζόταν ως “curator aquarum” (επίτροπος υδάτων). Η θέση του αξιωματούχου αυτού του επέτρεπε τον απόλυτο έλεγχο της διαχείρισης των αστικών υδάτων. Το πολυπληθές του προσωπικό περιλάμβανε μηχανικούς, αρχιτέκτονες, τεχνικούς, διοικητικούς υπαλλήλους, και 240 “δημόσιους σκλάβους”, τους οποίους συντηρούσε γι΄αυτόν το κράτος.

Sextus Julius Frontinus

Ο Sextus Julius Frontinus ήταν ένας σημαίνων επίτροπος υδάτων (curator aquarum), ο οποίος έζησε τον 1^ο αι. μ.Χ. Ήταν επικεφαλής ομάδας προσωπικού που απαρτιζόταν από τεχνικούς και εργάτες που ασχολούνταν με την κατασκευή και συντήρηση συστημάτων ύδρευσης. O Sextus Julius Frontinus έφερε μεταρρυθμίσεις στο προηγούμενο σύστημα διαχείρισης των υδάτων με σκοπό να διορθώσει τις υφιστάμενες καταχρήσεις και το καθεστώς εκδούλευσης που επικρατούσε. Επίσης έγραψε το έργο “De aquis urbis Romae” (Περί των αστικών υδάτων της Ρώμης), έναν ακρογωνιαίο λίθο, ο οποίος μεταξύ άλλων αποτελεί μια πλούσια πηγή πληροφοριών σχετικά με τα υδραγωγεία της αρχαίας Ρώμης (με πληροφορίες για την τοποθεσία, το μήκος, την τοποθεσία της πηγής, την εμβέλεια, τη ροή του νερού, τα ονόματα των κατασκευαστών, τις τεχνικές προδιαγραφές, τις μετρήσεις και τις μεθόδους κατασκευής και διανομής). Όλες μας οι γνώσεις για τη διοίκηση, τη διαχείριση, και τους κανονισμούς που σχετίζονται με τα υδραγωγεία της αρχαίας Ρώμης προέρχονται από τη διατριβή αυτή (ιδιαίτερα από τον νόμο Quinctia που προτάθηκε από τον ύπατο Quinctius Crispino το έτος 9 π.Χ., ο οποίος παρουσιάζει ολόκληρο το κείμενο του Frontinus).

O Frontinus δεν ανέφερε το υδραγωγείο του Τραϊανού, καθώς πέθανε το 100 μ.Χ., εννέα χρόνια πριν τα εγκαίνια του υδραγωγείου.

Naumachia

Ήταν ένα μεγάλο αμφιθέατρο το οποίο ήταν γεμάτο με νερό, μέσα στο οποίο ο λαός της Ρώμης λάτρευε να αναπαριστά ναυμαχίες ως θέαμα για διασκέδαση. Έτσι οργάνωνε αναπαραστάσεις ιστορικών ή φανταστικών ναυμαχιών.

Σκλάβοι, αιχμάλωτοι πολέμου και άνθρωποι που είχαν καταδικαστεί σε θάνατο έπαιρναν μέρος στο θέαμα είτε πάνω στα πλοία είτε κολυμπώντας, για να δώσουν την παράστασή τους κατά τη διάρκεια της μάχης. Εκείνη την εποχή ήταν ένα ιδιαίτερα δημοφιλές θέαμα στο οποίο χρησιμοποιούσαν αυθεντικά πολεμικά πλοία. Ο αυτοκράτορας Αύγουστος είχε χτίσει μια πολύ μεγάλη Naumachia στην περιοχή Τραστέβερε, η οποία μπορούσε να χωρέσει μέχρι 30 πολεμικά πλοία.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι η Naumachia λειτουργούσε ακόμη κατά τον 3^ο αι. μ.Χ., και το υδραγωγείο του Τραϊανού λειτουργούσε ακόμη για να την τροφοδοτήσει. Μετέπειτα όμως εγκαταλείφθηκε εξαιτίας μιας φυσικής βύθισης της λίμνης Αlsietinus που άφησε στεγνό τον αγωγό μεταφοράς νερού.

Ο εορτασμός του υδραγωγείου Aqua Traiana (του Τραϊανού)

Το 109 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Τραϊανός κυκλοφόρησε ένα ειδικό νόμισμα, ένα “Sestertium” (σηστέρτιο) για να γιορτάσει την ολοκλήρωση του υδραγωγείου. Η μία όψη του νομίσματος παρουσίαζε τον αυτοκράτορα Τραϊανό και η άλλη όψη του μία ημι-ανακλιμ\νόμενη μορφή, η οποία αναπαριστούσε μια ποτάμια θεότητα κάτω από μια μεγάλη αψίδα που δεσπόζει πάνω σε δύο κολώνες.

Για αιώνες επικρατούσε η άποψη ότι η μορφή παρέπεμπε σε μια μνημειώδη κρήνη την οποία ο αυτοκράτορας φιλοδοξούσε να κατασκευάσει στον λόφο Janiculum. Πράγματι αυτό πραγματοποιήθηκε 1500 χρόνια αργότερα από τον Πάπα Παύλο V (Fontanone). Σύμφωνα με τους αδελφούς O’Neill (Βρετανούς παραγωγούς ντοκυμαντέρ) η μεγάλη αψίδα αντιπροσώπευε το σπήλαιο-νυμφαίο του Bracciano.

Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς το νόμισμα Sestertium κυκλοφόρησε σε όλη την αυτοκρατορία με σκοπό τον εορτασμό της επιτυχίας του Τραϊανού, καθώς και για να υπογραμμίσει ότι το υδραγωγείο κατασκευάστηκε με δικά του έξοδα.

Το Νυμφαίο και η Αφετηρία (caput aquae) του υδραγωγείου του Τραϊανού

Δύο Βρετανοί παραγωγοί ντοκυμαντέρ, οι Ted και Michael O’Neill, ανακάλυψαν το 2010 την αρχική πηγή του υδραγωγείου που εγκαινίασε το 109 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Τραϊανός: το υδραγωγείο του Τραϊανού ή Αqua Traiana. Η ανακάλυψη αυτή έγινε εφικτή χάρη σε μία νύξη που υπήρχε στο βιβλίο “Τα υδραγωγεία της Αρχαίας Ρώμης”, το οποίο εξέδωσε το 1935 ο Thomas Ashby, (ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής στη Ρώμη από το 1906 έως το 1925). Η αφετηρία/πηγή βρέθηκε κοντά στο ρυάκι “Fiora”, μεταξύ των πόλεων Briaccianο και Manziana μέσα σε ένα αρχαίο σπήλαιο-νυμφαίο.

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι πρόκειται για την ίδια πηγή που χρησιμοποιήθηκε για το υδραγωγείο που κατασκεύασε η οικογένεια Orsini το 1575 και το οποίο αργότερα (το 1727) ανακατασκευάστηκε από την οικογένεια Odescalchi (υδραγωγείο των Odescalchi). Το υδραγωγείο αυτό ακολουθούσε την ίδια πορεία για να τροφοδοτήσει το μικρό δουκάτο του Bracciano στο οποίο ζούσαν μερικές χιλιάδες κάτοικοι.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια “εκ νέου ανακάλυψη” καθώς το σπήλαιο και οι σχετικές Ρωμαϊκές δομές ύδρευσης ήταν ήδη γνωστές, αλλά είχαν χαθεί οι πληροφορίες που τις αφορούσαν ή δεν παρουσίαζαν αξιόλογο ενδιαφέρον. Μάλιστα το σπήλαιο και τα έργα ύδρευσης συσχετίστηκαν με ένα μικρό τοπικό υδραγωγείο το οποίο εξυπηρετούσε το Forum Clodii: έναν Ρωμαϊκό οικισμό που βρισκόταν στις πλαγιές της λεκάνης απορροής, στην τοποθεσία Vigna Grande – μεταξύ του Bracciano και του Trevignano, πιο κάτω από την πόλη Manziana.

Το 1575 αυτό το σπήλαιο-νυμφαίο μετατράπηκε σε παρεκκλήσι αφιερωμένο στη “Madonna del Fiore” ( Παναγία του Άνθους). Το σπήλαιο, ασβεστωμένο και βαμμένο, βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση, ενώ για την κατασκευή των σηράγγων ύδρευσης είχε χρησιμοποιηθεί δικτυωτή πλινθοδομή (opus reticulatum), υψηλής τεχνικής ποιότητας.

Η σύγχυση μεταξύ των υδραγωγείων Alsietina (Aqua Alsietina) και Τραϊανού (Aqua Traiana)

Η σύγχυση προκαλείται εξαιτίας της παράξενης λατινικής επιγραφής στο υπερώο της περίβλεπτης κρήνης Janiculum. Η επιγραφή αναφέρει το υδραγωγείο Alsietina και όχι το υδραγωγείο του Τραϊανού.

Η επιγραφεί αναφέρει:

PAULUS QUINTUS PONTIFEX MAXIMUS
AQUAM IN AGRO BRACCIANENSI
SALVEBERRIMIS E FONTIBUS COLLECTAM
VETERIBUS AQUAE ALSIETINAE DUCTIBUS RESTITVTIS
NOVISQUE ADDITIS
XXXV AB MILLIARIO DVXIT

Όταν το 1610 ο Πάπας Παύλος V θέλησε να βελτιώσει την τροφοδοσία νερού της πόλης, έδωσε εντολή να επισκευαστεί το υπάρχον υδραγωγείο που προερχόταν από την οροσειρά Sabatini. Είναι πιθανό οι μηχανικοί να μη γνώριζαν για το υδραγωγείο του Τραϊανού. Αυτό ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι ο Frontinus στη διατριβή του “De aquis urbis Romae” (Περί των αστικών υδάτων της Ρώμης) αναφέρεται στην πολύ μικρή διάρκεια ζωής του υδραγωγείου Alsietina, άλλα όχι στο υδραγωγείο του Τραϊανού (προφανώς επειδή πέθανε 9 χρόνια πριν ολοκληρωθεί το υδραγωγείο).

Η “εκ νέου” ανακάλυψη του υδραγωγείου του Τραϊανού έγινε το 1680 χάρη στον Raffaele Fabretti, ο οποίος χρησιμοποίησε αρχαίες πηγές πληροφόρησης που διέθετε το δημόσιο αρχείο του Πάπα Παύλου V. Το σφάλμα αυτό ίσως είχε αποφευχθεί εάν υπήρχαν περισσότερες έρευνες εκτός από αυτή του Frontinus. Είναι μάλλον απίθανο οι μηχανικοί και οι διοικητικοί υπεύθυνοι για τα ύδατα κατά την περίοδο της Αναγέννησης και του Μπαρόκ να αγνοούσαν αυτού του είδους τις αναφορές. Μια τέτοια ανακατασκευή των γεγονότων μας επιτρέπει να εξηγήσουμε το σφάλμα που μπορεί να εντοπίσει ένας επισκέπτης στην επιγραφή που αναφέρεται παραπάνω.

Παρόμοιο σφάλμα μπορεί κανείς να παρατηρήσει στις επιγραφές των υπερώων του Υδραγωγείου Arc που περνάει τη Via Aurelia Antica και κατά μήκος εξωτερικού τμήματος του Υδραγωγείου του Τραϊανού κοντά στη via Clodia.

Next: ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ / ΠΗΓΕΣ