Ιταλία, Ρώμη

Από τα αρχαία υδραγωγεία στο σύγχρονο υδραγωγείο της Ρώμης

Από τα αρχαία υδραγωγεία της Alsietina, του Τραϊανού και του Πάπα Παύλου V μέχρι το σύγχρονο υδραγωγείο της Ρώμης

ΕΡΓΑ ΝΕΡΟΥ

Για να είναι εύληπτη η ορολογία που χρησιμοποιείται σε αυτό το κεφάλαιο, σας προτείνουμε να ρίξετε μια γρήγορη ματιά στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ πριν διαβάσετε τα παρακάτω κείμενα. Εκεί ο αναγνώστης μπορεί να βρει πληροφορίες που αφορούν στον τρόπο κατασκευής και διαχείρισης των αρχαίων υδραγωγείων.

Τα υδραγωγεία Alsietina και του Τραϊανού

Οι πορείες του υδραγωγείου Alsietina και του υδραγωγείου του Τραϊανού ήταν σχεδόν παράλληλες, όμως σήμερα δεν τις γνωρίζουμε εξολοκλήρου. Γνωρίζουμε ωστόσο τις ακριβείς πηγές/αφετηρίες (caput aquae) των δύο υδραγωγείων, καθώς και τα εξωτερικά τμήματά τους (συνήθως κατασκευασμένα πάνω σε καμάρες). Τα αρχαία χρόνια και τα δύο υδραγωγεία κατέληγαν στο ίδιο σημείο, δηλαδή στην περιοχή Τραστέβερε της Ρώμης. Η υπόγεια πορεία του υδραγωγείου του Τραϊανού ήταν σηματοδοτημένη με πέτρινες στήλες σήμανσης γνωστές ως cippi. Ενώ μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπήρχε υπόγειο τμήμα του υδραγωγείου Αlsietina υπάρχει κάποια σύγχυση μεταξύ των δύο υδραγωγείων, όπως δείχνουν μερικές επιγραφές που αναφέρονται σε έργα ανακατασκευής και ανακαίνισης μέσα στο πέρασμα των αιώνων (δείτε στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η σύγχυση μεταξύ των υδραγωγείων Alsietina [Aqua Alsietina] και Τραϊανού [Aqua Traiana]).

Στην περιοχή Τραστέβερε βρίσκονταν μερικοί νερόμυλοι. Η σημαντική ροή που επιτυγχανόταν με την καθοδική διαδρομή του νερού από τον λόφο Janiculum προς την περιοχή Τραστέβερε επέτρεψε την εκμετάλλευση της υδραυλικής ενέργειας για την κίνηση των τροχών. Η περιοχή δέχθηκε πολλές επιδρομές από εισβολείς της Ρώμης, εξαιτίας της παρουσίας των νερόμυλων και του συστήματος που τροφοδοτούσε με νερό τα παλάτια του Βατικανού.

Συνοπτικός πίνακας με στοιχεία των υπό εξέταση υδραγωγείων

Ονομασία υδραγωγείου	Έτος κατασκευής	Ημερήσια παροχή νερού από την πηγή m³/d	Μήκος km
Aqua Alsietina	2 π.Χ.	16,268	33
Aqua Traiana	109 μ.Χ.	118,200	57
Aqua Paolina	1612 μ.Χ.	80,000	43
ACEA	1997μ.Χ.	95,000 max	33

Το Υδραγωγείο Alsietina (Aqua Alsietina)

To υδραγωγείο κατασκευάστηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο το έτος 2 π.Χ., και τροφοδοτούμενο από τη λίμνη Martignano (Lacus Alsietinus) κατέληγε στην περιοχή Τραστέβερε της Ρώμης. Εκτός από ένα τμήμα μήκους περίπου 500 μ., το οποίο είχε κατασκευαστεί υπέργεια πάνω σε καμάρες, το μεγαλύτερο μέρος του υδραγωγείου βρισκόταν υπόγεια και αυτός είναι ο λόγος που σήμερα δεν είναι εξολοκλήρου γνωστό. Ωστόσο, το συνολικό του μήκος υπολογίζεται στα 33 χλμ. Το αρχικό του τμήμα, μήκους 200 μ., είναι γνωστό: είναι η σήραγγα από την οποία εξερχόταν το νερό από τη λίμνη. Πρόσφατα, ανακαλύφθηκε επίσης ένα αστικό τμήμα του υδραγωγείου κοντά στην υπάρχουσα Piazza San Cosimato, όπου βρισκόταν και η λίμνη για τη naumachia (διαβάστε περισσότερα για τη naumachia στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ).

Ο καθημερινός όγκος παροχής νερού ήταν μόνο 392 quinary (ισοδύναμο με 16,268 m³/day): από αυτά τα 254 προορίζονταν για τον αυτοκράτορα και τα υπόλοιπα 138 παρέχονταν για ιδιωτική χρήση. Ο αυτοκράτορας χρησιμοποιούσε το νερό κυρίως για να τροφοδοτεί τη naumachia, και δευτερευόντως για την άρδευση των αυτοκρατορικών κήπων.

Η διάρκεια ζωής του υδραγωγείου ήταν μικρή. Κατά τον 3^ο αι. σημειώθηκε μια σημαντική πτώση της στάθμης της λίμνης Alsietinus (περίπου 30 μ.), από φυσικά αίτια, αφήνοντας στεγνή την είσοδο του αγωγού, η οποία ακόμη και σήμερα είναι ορατή. Από τότε το υδραγωγείο έπαψε να χρησιμοποιείται.

Το υδραγωγείο του Τραϊανού (Aqua Traiana)

Tο υδραγωγείο αυτό κατασκευάστηκε από τον αυτοκράτορα Τραϊανό το 109 μ.Χ., με μερική επαναχρησιμοποίηση του προηγούμενου υδραγωγείου Alsietina. Κάποτε συγκέντρωνε νερό από διάφορες πηγές της οροσειράς Sabatini, βορειοδυτικά από τη λίμνη Bracciano (Lacus Sabatinus), σε υψόμετρο περίπου 180 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Οι πληροφορίες για το συγκεκριμένο υδραγωγείο δεν προέρχονται από έναν μοναδικό συγγραφέα. Ο Frontinus ήταν ήδη νεκρός και κατά συνέπεια η πληροφορία είναι κατακερματισμένη στα έργα διαφορετικών συγγραφέων. Στο γεγονός αυτό οφείλεται και η συχνή σύγχυση μεταξύ του υδραγωγείου του Τραϊανού με το υδραγωγείο Alsietina (δείτε στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Η σύγχυση μεταξύ των υδραγωγείων Alsietina [Aqua Alsietina] και Τραϊανού [Aqua Traiana]).

Η πρώτη πηγή τροφοδοσίας κατά πάσα πιθανότητα ήταν η πηγή από όπου πήγαζε το ρυάκι Fiora, το οποίο χύνεται στη λίμνη Bracciano (δείτε το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Το Νυμφαίο και η Αφετηρία/Πηγή (caput aquae) του υδραγωγείου του Τραϊανού). Οι ίδιες πηγές αξιοποιήθηκαν για το υδραγωγείο που κατασκεύασε η οικογένεια Orsini το 1575, το οποίο στη συνέχεια ανακατασκευάστηκε από την οικογένεια Odescalchi το 1727 (υδραγωγείο Odescalchi), και το οποίο μάλλον ακλουθούσε την ίδια πορεία για να υδροδοτήσει το μικρό δουκάτο του Bracciano στο οποίο ζούσαν μερικές χιλιάδες κάτοικοι. Το υδραγωγείο συγκέντρωνε το νερό των πηγών που τροφοδοτούσαν τη λεκάνη της λίμνης Bracciano.

Το υδραγωγείο του Τραϊανού προχωρούσε με τη φορά των δεικτών του ρολογιού γύρω από τη λίμνη μέχρι το θέρετρο «Marmotta» στη νοτιοανατολική ακτή και στη συνέχεια έφτανε στην πόλη μέσω μιας μεγάλης υπόγειας πορείας κατά μήκος των οδών Clodia και Trionfale (ακόμη μπορεί να δει κανείς αρκετές πέτρινες στήλες σήμανσης cippi που σηματοδοτούν την πορεία του), ενώ ύστερα προχωρούσε πάνω σε τοίχο που στηριζόταν σε καμάρες κατά μήκος της Via Aurelia Antica, πριν φτάσει στη Ρώμη.

Το υδραγωγείο του Τραϊανού κατέληγε στην περιοχή της Ρώμης πάνω στο λόφο Janiculum, στη δεξιά όχθη του ποταμού Τίβερη, η οποία βρίσκεται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από την περιοχή του Τραστέβερε (~ 75 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας). Ο αυτοκράτορας Τραϊανός για να εορτάσει την αίσια ολοκλήρωση του υδραγωγείου (τον Ιούνιο του 109 μ.Χ.) εξέδωσε ένα νέο νόμισμα, ένα Sestertium (Σηστέρτιo).

Η κυκλοφορία του νομίσματος αυτού σε όλη την αυτοκρατορία είχε επιπλέον το σκοπό να δηλώσει ότι το υδραγωγείο είχε κατασκευαστεί με έξοδα του ίδιου του αυτοκράτορα (δείτε το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Ο εορτασμός του υδραγωγείου Aqua Traiana [του Τραϊανού]).

Το υδραγωγείο του Τραϊανού καταστράφηκε και αποκαταστάθηκε αρκετές φορές:

· Αποκλείστηκε για πρώτη φορά, όπως και άλλα αρχαία υδραγωγεία, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ρώμης από τον βασιλιά των Οστρογότθων Vitige το 537 μ.Χ., επειδή οι πολιορκητές ήθελαν να διακόψουν την παροχή νερού στη Ρώμη. Από την άλλη πλευρά ο Βελισάριος, ο γενικός σύμβουλος της Ρώμης, έκλεισε όλες τις εξόδους νερού ώστε οι Οστρογότθοι να μην έχουν πρόσβαση σε νερό.

· Αργότερα, αποκαταστάθηκε από τον Βελισάριο και τον Πάπα Ονόριο Ι (7^ο αιώνα μ.Χ.) και από τους Πάπα Αδριανό I (8^ο αι. μ.Χ.) και Πάπα Γρηγόριο V (9^ο αι. μ.Χ.), κυρίως για να εξασφαλιστεί η συνέχεια της χρήσης των νερόμυλων.

· Καταστράφηκε από τους Λογγοβάρδους και τους Σαρακηνούς (τον 8^ο και 9^ο αι. μ.Χ.).

· Μετά τον 9^ο αι. η συντήρησή του παραμελήθηκε εξαιτίας μιας δημογραφικής πτώσης και λόγω έλλειψης τεχνικών και οικονομικών πόρων. Οι σωληνώσεις δεν ήταν πλέον κατάλληλες προς χρήση και οι Ρωμαίοι κατέφυγαν στην άντληση νερού από τον ποταμό Τίβερη, από πηγάδια και από πηγές.

· Ένα μεγάλο τμήμα του αποκαταστάθηκε ως μέρος των έργων που εκτελέστηκαν για το υδραγωγείο του Πάπα Παύλου V τον 17^ο αι. μ.Χ..

Το υδραγωγείο του Τραϊανού υπήρξε το προτελευταίο από τα έντεκα σημαντικότερα υδραγωγεία που υδροδότησαν τη Ρώμη: Εγκαινιάστηκε το 109 μ.Χ. και παρέμεινε σε χρήση σχεδόν αδιάλειπτα μέχρι τον 9^ο – 10^ο αι. μ.Χ., με κάποιες αποκλίσεις στη ροή του νερού. Τον 17^ο αι. μ.Χ. μερικά τμήματά του χρησιμοποιήθηκαν για το υδραγωγείο του Πάπα Παύλου V.

Το υδραγωγείο του Πάπα Παύλου V (Aqua Paula)

Το υδραγωγείο του Τραϊανού είχε παρουσιάσει δομικά προβλήματα από τον 15^ο αι. μ.Χ.: η ροή του ήταν πολύ χαμηλή και απαιτούσε ριζική αποκατάσταση. Κατά συνέπεια ο Πάπας Παύλος ο V, την πρώτη δεκαετία του 17^ου αι. μ.Χ., διέταξε την επιδιόρθωση και προσαρμογή του υπάρχοντος δικτύου υδραγωγείων στην περιοχή Sabatinus, με σκοπό να καλύψει τις ανάγκες υδροδότησης της Ρώμης, αλλά και να καταστήσει την πόλη ακόμη πιο όμορφη και εντυπωσιακή κατασκευάζοντας νέες μεγαλειώδεις κρήνες. Τον ενθάρρυνε μάλιστα το γεγονός ότι η στάθμη της λίμνης Martignano την εποχή αυτή είχε και πάλι ανεβεί.

Η συνολική πορεία του υδραγωγείου, συμπεριλαμβανομένων και όλων των διακλαδώσεών του, έχει συνολικό μήκος 43 χλμ. Μεταφέρει νερό κυρίως από τη λίμνη Bracciano μέσω μιας εισόδου που κατασκευάστηκε στην τοποθεσία Marmotta και μερικώς από τις σαράντα εναπομείνασες πηγές του προϋπάρχοντος υδραγωγείου του Τραϊανού. Η δυνατότητα μεταφοράς νερού έχει υπολογιστεί στα 80.000 κυβικά μέτρα την ημέρα.

Οι εργασίες ανακατασκευής ξεκίνησαν το 1608 και το νερό έφτασε στην κορυφή του λόφου Januculum μόλις δύο χρόνια μετά. Αυτό επιτεύχθηκε σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα επειδή ολόκληρη η πορεία του υδραγωγείου ήταν χωρισμένη σε μικρότερα τμήματα και κάθε τμήμα είχε ανατεθεί σε διαφορετικούς αρχιτέκτονες, οι οποίοι δούλευαν παράλληλα. Η πορεία των προγενέστερων συστημάτων υδροδότησης μετατράπηκε μερικώς και το 1614 ολόκληρο το έργο εγκαινιάστηκε, υδροδοτώντας τις περιοχές Τραστέβερε, Βατικανό και Μπόργκο της Ρώμης.

Αρκετές κρήνες έχουν κατασκευαστεί στις καταλήξεις των διακλαδώσεων του υδραγωγείου, όπως η μνημειώδης κρήνη «Fontanone» στους λόφους Janiculum. Άλλη μια κρήνη αναγέρθηκε από την πλευρά του Τίβερη στην περιοχή Τραστέβερε, στο Ponte Sisto, άλλες δύο στο Βατικανό και ακόμη μερικές μικρότερες κρήνες για να πίνουν οι κάτοικοι στο Μπόργκο. Με το πέρασμα των χρόνων διοχετεύθηκε και επιπλέον μη πόσιμο νερό στον αγωγό, με αποτέλεσμα το υδραγωγείο του Πάπα Παύλου V να χρησιμοποιείται μόνο για να τροφοδοτεί συντριβάνια και για την άρδευση κήπων, συμπεριλαμβανομένων και των κήπων του Βατικανού.

Το σύγχρονο υδραγωγείο της Δημοτικής Εταιρίας Ενέργειας και Περιβάλλοντος (ACEA) της Ρώμης

Πρόκειται για ένα κοινό έργο της ACEA (Azienda Comunale Elettricità e Acque) και της Co.B.I.S., το οποίο τροφοδοτεί τη Ρώμη με φρέσκο, καθαρό νερό. H ACEA είναι μια εταρία κοινής ωφέλειας για το νερό, την ενέργεια και το περιβάλλον, υπεύθυνη μεταξύ άλλων περιοχών και για την περιοχή της Ρώμης, ενώ η Co.B.I.S. είναι η κοινοπραξία-διαχειριστής που ασχολείται με την επεξεργασία των δημοτικών λημμάτων της λεκάνης απορροής Sabatinus.

Κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα οι ανάγκες για να νερό στην πόλη της Ρώμης συνέχεια αυξάνονταν και τη δεκαετία του 1980 προγραμματίστηκε η κατασκευή ενός νέου αγωγού από τη λίμνη Bracciano μέχρι την πόλη, ο οποίος τέθηκε σε λειτουργία το 1997. Το σημείο συλλογής νερού του υδραγωγείου ACEA είναι πολύ κοντά σε αυτό του υδραγωγείου του Πάπα Παύλου V. Ο αγωγός που συλλέγει νερό από τη λίμνη έχει κατασκευαστεί δίπλα στο υδραγωγείο του Πάπα Παύλου V και σταματά στην περιοχή Trionfale, όπου έχει εγκατασταθεί μια μονάδα καθαρισμού του νερού.

Η παροχή νερού του υδραγωγείου ACEA υπολογίζεται σήμερα στα 95.000 m3 την ημέρα περίπου (με βάση τη μέση τιμή που παραχώρησε το Υπουργείο Δημοσίων Έργων). Ωστόσο, για να μην υπάρξει σπατάλη υδάτινων πόρων, η ACEA κατέβαλε προσπάθειες για να συλλέγει τις ελάχιστες απαιτούμενες ποσότητες νερού οι οποίες είναι συνήθως πολύ χαμηλότερες από αυτές που εγκρίνονται.

Στην αρχή της δεκαετίας του 1980 η Ένωση, η οποία αποτελείται από τους τρεις γειτονικούς δήμους, την Επαρχεία της Ρώμης, την Περιφέρεια του Λάτσιο, την ACEA και τη Co.B.I.S., κατασκεύασαν έναν κεντρικό αγωγό αποχέτευσης περιμετρικά της λίμνης, ο οποίος διοχετεύει όλα τα λήμματα σε εργοστάσιο επεξεργασίας λημμάτων (δείτε παρακάτω).

Η χρήση ταχύπλοων στη λίμνη Bracciano, καθώς και η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στην γύρω περιοχή, έχουν απαγορευτεί από το 1987. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, μόλις σε μερικά χρόνια, τη γενικότερη επαναφορά της αρχικής καθαρότητας του τοπικού φυσικού περιβάλλοντος.

Το κοινό έργο της ACEA και της Co.B.I.S. έχουν τους εξής κύριους στόχους:

Να εξασφαλίσουν επαρκή ποσότητα νερού για τον Δήμο της Ρώμης, ειδικότερα ως απόθεμα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Η προγραμματισμένη μέγιστη παροχή είναι περίπου 30 εκατομμύρια m3 το χρόνο.
Να εξασφαλίσουν υψηλό επίπεδο ποιότητας στο νερό της Λίμνης Bracciano, καθώς προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση.
Να βελτιώσουν την περιβαλλοντική ποιότητα τόσο του νερού της Λίμνης όσο και της περιοχής που εκτείνεται από το Bracciano μέχρι τα παραθαλάσσια θέρετρα της Ρώμης.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα υπήρξε η βελτίωση της ποιότητας του νερού από τη λίμνη Bracciano, ως προς τη χημική και μικροβιολογική του σύσταση. Επειδή το νερό προοριζόταν για ανθρώπινη κατανάλωση έπρεπε να γίνουν πολλές ενέργειες ώστε να κατακτηθούν αυτοί οι στόχοι.

Για το λόγο αυτό:

Όλες οι μη ελεγχόμενες λεκάνες που ρέουν προς τη λίμνη έχουν αποκοπεί.
Γύρω από τη λίμνη έχουν υιοθετηθεί πρακτικές βιολογικών καλλιεργειών.
Κατασκευάστηκε ο αγωγός ο οποίος διοχετεύει τα αστικά υγρά λήμματα στο εργοστάσιο επεξεργασίας λημμάτων που εγκαταστάθηκε στην περιοχή.

Ο αγωγός αποχέτευσης και το εργοστάσιο επεξεργασίας λημμάτων:

Η ACEA (Κατάστημα ΑΤΟ 2 S.p.A.) είναι υπεύθυνη για τη διαχείριση του αγωγού αποχέτευσης γύρω από τη λίμνη, ο οποίος οδηγεί όλα τα υγρά λήμματα στο εργοστάσιο επεξεργασίας λημμάτων, καθώς και για τη λειτουργία/διοικητική εργασία στο εργοστάσιο επεξεργασίας λημμάτων. Ο αγωγός αποχέτευσης την περικυκλώνει σε έκταση περίπου 30 χλμ., με 24 σταθμούς άντλησης, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τις ορογραφικές παραλλαγές.

Η παρακολούθηση της άντλησης των αστικών υγρών λημμάτων και η διαχείρισή τους είναι εξασφαλισμένες από ένα τεχνολογικά προηγμένο σύστημα, εφοδιασμένο με Απομακρυσμένες Τερματικές Μονάδες (Remote Terminal Units), οι οποίες είναι τοποθετημένες γύρω από τη λίμνη. Σήμερα η δυνατότητα του εργοστασίου επεξεργασίας λημμάτων του Co.B.I.S. αντιστοιχεί σε περίπου 90.000 κατοίκους. Η καθημερινή μέση ροή είναι 0,25 m³/s.

Τα επεξεργασμένα ύδατα απορρέουν κυρίως στον πoταμό Arrone ((~ 21,600 m³/d). Η λάσπη που παράγεται (~ 8.5 m³/d) επαναχρησιμοποιείται κυρίως στη γεωργία.

Μπορούμε να θεωρήσουμε αυτές τις προσεγγίσεις ως την άλλη όψη του νομίσματος, διότι και πάλι απαιτούν την βελτιστοποίηση της επαναχρησιμοποίησης και της απόρριψης του νερού. Η παρούσα και εκτεταμένη έλλειψη νερού δεν μας επιτρέπει να στέλνουμε επεξεργασμένο νερό στη θάλασσα (μέσω του ποταμού Arrone). Θα πρέπει να επιτευχθεί μια πιο εκτεταμένη επανάχρηση νερού στη γεωργία και στην κηπευτική, καθώς και μείωση των δαπανών διανομής του, αν και η επαναχρησιμοποίηση και η καταξίωση της χρήσης της λάσπης στη γεωργία έχουν ήδη αναπτυχθεί αρκετά.

Συμπερασματικά, το ενιαίο έργο ACEA – Co.B.I.S. έχει παράξει σημαντικά αποτελέσματα σε συνάφεια με τις αρχές της βιωσιμότητας (λαμβάνοντας υπόψη περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους). Αυτά μπορούν να συνοψιστούν ως:

Γενικότερη βελτίωση της ποιότητας του νερού της λίμνης.
Αύξηση στις κολυμβητικές δραστηριότητες (σε δωρεάν και οργανωμένες παραλίες).
Μεγαλύτερη ποικιλία σε έμβια όντα.
Βελτίωση της αλιείας ως προς την ποιότητα αλλά και την ποσότητα.
Προώθηση και διάχυση της πρακτικής των βιολογικών καλλιεργειών στην περιοχή.
Νέες αγορές που αφορούν στην πώληση τοπικών φυσικών προϊόντων.
Νερό υψηλότερης ποιότητας του ποταμού-αγωγού (Arrone), το οποίο χρησιμοποιείται και για την άρδευση.
Βελτίωση του παραθαλάσσιου θέρετρου Fregene κοντά στη Ρώμη, ως προς τις παραμέτρους περιβάλλοντος και υγείας, χάρη στην καλύτερη ποιότητα νερού στην εκβολή του Arrone.

Next: ΑΝΘΡΩΠΟΙ