Οι περιπτώσεις των οάσεων Gheris και Figuig στο Μαρόκο

Για τις οάσεις το νερό είναι τα πάντα. Η κατοχή του είναι πιο σημαντική από την ιδιοκτησία γης. Τα τοπωνύμια, η ποίηση, οι θρύλοι, τα παραμύθια, οι τελετουργίες και οι μύθοι … όλα συνδέονται με το νερό. Κατά συνέπεια, οι foggaras είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα σύστημα άρδευσης: ενσαρκώνουν την παραδοσιακή κοινωνική δομή του κάθε χωριού, που επιτρέπει τη ρύθμιση και τις κοινωνικές σχέσεις  γύρω από αυτό τον πολύτιμο πόρο. Ωστόσο, ο συνεχής αγώνας για το νερό υπήρξε η αιτία για διαφορές, συγκρούσεις, ακόμη και βίαια επεισόδια μεταξύ ατόμων, διαφόρων φυλών και των χωριών qçar. Οι κοινωνίες εξελίσσονταν με τα δικαιώματα του νερού να διέπονται από το εθιμικό δίκαιο και τις σχετικές συμφωνίες. Για να κατανοήσουμε την τοπική κουλτούρα, θα πρέπει να εξηγήσουμε  τη κοινωνικοπολιτική οργάνωση γύρω από το νερό.

Κοινωνική οργάνωση γύρω από το νερό, θεσμοί και μηχανισμοί

Η συντήρηση του πολύπλοκου συστήματος των khettaras, των μικρών φραγμάτων και των καναλιών και η διαχείριση της διανομής του νερού σε μεγάλο αριθμό χωραφιών και δικαιούχων νερού απαιτούσαν συλλογική οργάνωση και μια ισχυρή ιεραρχία σε κάθε qçar. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η κοινότητα δημιούργησε εξής θεσμούς για τη διαχείριση του νερού:

• Amghar Nwaman ή Amghar Ntrga είναι ο υπεύθυνος για τη σωστή διανομή του νερού. Διασφάλιζε ότι όλοι ασκούσαν τα δικαιώματά τους σε νερό ορθά, χωρίς υπερβάσεις, ειδικά το καλοκαίρι ή κατά τη διάρκεια της νύχτας. Όλοι έπρεπε να σέβονται τα δικαιώματα των γειτόνων τους. Αυτός ήλεγχε το χρόνο χρήσης, έκρινε τις παραβιάσεις ή παραβάσεις και αποφάσιζε για τα πρόστιμα. Αυτό που είναι σημαντικό να αναφέρουμε είναι ότι ο Amghar Nwaman συχνά εκλεγόταν από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις και η φήμη του δεν μπορούσε να συγκριθεί με τη φήμη του Amghar Noufla, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής του πολέμου ή του Amghar Ljmat, ο τον επικεφαλής της εκτελεστικής συνέλευσης.

• Had Saym, είναι το κάλεσμα των ανδρών της κοινότητας για συλλογική εργασία. Η ηλικία του κάθε εργάτη καθοριζόταν από το πρώτο του Ραμαζάνι (όταν αυτός είναι αρκετά μεγάλος για νηστεία), μετά από αυτό, δεν θεωρείται πλέον παιδί και είναι σε θέση να εργαστεί. Μία άλλη, πιο ακριβής τεχνική για να προσδιοριστεί η ικανότητα ενός εφήβου να εργαστεί βασίζονταν στη σύγκριση του μεγέθους του κεφαλιού με το λαιμό του: τύλιγαν διπλά ένα κορδόνι γύρω από το λαιμό του ατόμου. Κατόπιν το ίδιο (μισό) κορδόνι τυλιγόταν γύρω από το κεφάλι του. Αν το κεφάλι τυλιγόταν εντελώς, ο νεαρός ήταν σε θέση να εργαστεί. Ο θρησκευτικός άρχοντας (fqih), οι χήρες και τα μέλη των «ιερών» οικογενειών εξαιρούνταν από τα έργα.
• Ημερολόγια και μέτρα: Το ετήσιο ημερολόγιο είχε βάση τη σπορά και τη συγκομιδή. Είχε συσταθεί σύμφωνα με τη σειρά των αστεριών στον ουρανό που προαναγγέλλουν τις εποχές (lmnazel). Η καθημερινή ζωή διέπεται από τους χρόνους της προσευχής και η επιστήμη μπορούσε να προσδιορίσει το χρόνο για την περισυλλογή ή για τη συγκέντρωση στα τζαμιά, ή ακόμη και στα χωράφια.
• Το τζαμί δεν είναι μόνο ένας ιερός τόπος όπου λαμβάνει χώρα η προσευχή, αλλά και ο τόπος για να μελετήσει κανείς το Κοράνι, ένα μέρος για το μπάνιο και τον καθαρισμό του σώματος. Ως εκ τούτου, εκεί δημιουργούνται βρύσες και λουτρά. Σε κάθε τζαμί υπάρχει ένα πηγάδι και συχνά είναι το βαθύτερο του qçar. Μπορεί ακόμη και να είναι ένα μέρος για το πότισμα των ζώων κατά τις περιόδους ξηρασίας Ένα δίκτυο καναλιών διασχίζει τα qçar και χρησιμοποιούνται για το πλύσιμο των ρούχων.
• Παραδοσιακές μέθοδοι διανομής των δικαιωμάτων νερού: «Tagourt» κυριολεκτικά σημαίνει «μικρή βοηθητική πόρτα στη σκηνή». Αυτή η έκφραση έχει ευρέως γίνει, η κύρια μονάδα μέτρησης γης και νερού, αλλά αυτό ποικίλλει ανάλογα με την ποιότητα και την ποσότητα του νερού αλλά και την τοπογραφία. Ο όρος επίσης χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τον τόπο όπου μπορεί κανείς να σπείρει μια συγκεκριμένη ποσότητα σιτηρών. Όταν οι νομαδικές φυλές εγκαταστάθηκαν στην όαση Gheris, χώρισαν τη γη, στην αρχή ανάλογα με τον αριθμό των φυλών, στη συνέχεια ανάλογα με τον αριθμό των οικογενειών στις φυλές, και, τέλος, ανάλογα με τον αριθμό των αρένων εφήβων. Η κοινωνική θέση κάποιου είναι ισχυρότερη όταν αυτός διαθέτει αυξημένο αριθμό tagourts. Η λέξη tagourt έχει μια πρόσθετη πνευματική σημασία για τους κατοίκους της όασης Gheris. Η σημασία της είναι κοντά σε έννοιες όπως το φεγγάρι, η τύχη, ο καλός οιωνός, η χρήσιμη και παραγωγική εργασία, τα αποκτήματα. 

Νερό, οργάνωση της εργασίας, αποδιοργάνωση και αλλαγή

Είναι αδύνατο να πάρει κανείς μια γεύση της κοινωνικής ζωής της όασης χωρίς την κατανόηση της οργάνωσης της εργασίας. Στην όαση η εργασία είναι συνώνυμη με τη ζωή. Η αδράνεια είναι συνώνυμη με τη φθορά και το θάνατο. Οι κάτοικοι, δεν λαμβάνουν υπόψη την ανθρώπινη συνεισφορά κατά τον υπολογισμό της σοδιάς κάθε χρόνο, τη θεωρούν αυτονόητη.

Οι γεωργικές εργασίες στην όαση συνδέονται με έναν προγονικό θεσμό, το khemmassat. Πρόκειται για μια προφορική σύμβαση μεταξύ του ιδιοκτήτη που δίνει τη γη, το νερό και τα εργαλεία παραγωγής, και του καλλιεργητή χωρίς γη, ο οποίος θα εργαστεί με την οικογένειά του για το 1/5 της παραγωγής. Παρά τη φαινομενική απλότητά της, η σύμβαση αυτή είναι περίπλοκη λόγω της πολυπλοκότητας της αγροτικής ζωής, λόγω του μεγάλου αριθμού των προϊόντων, την ποιότητα της εργασίας, τον παράγοντα του χρόνου, τους κινδύνους και ούτω καθεξής. Για τη διαχείριση αυτών των συμβάσεων δύο νομικά πλαίσια διαδραματίζουν καίριο ρόλο: ο ισλαμικός νόμος της Malik Ibn Anas και το εθιμικό δίκαιο.

Το khemmassat και τα δικαιώματα νερού διακόπηκαν για τρεις λόγους: την αλλαγή από την άρδευση με δικαιώματα νερού στην άρδευση μέσω της βαρύτητας, τη μετάβαση στο μοντέλο συντήρησης μέσω μισθωτής εργασίας, και στην εγκατάλειψη της υπαίθρου. Αυτοί οι παράγοντες διαδέχονταν ο ένας τον άλλο μέσα από τρία στάδια:

(Α) Οι αποικιακές αρχές και η παρέμβασή τους στις δημόσιες υποθέσεις, και κυρίως η ριζική αλλαγή από την πατρογονική περιουσία του νερού στο σύστημα της άρδευσης μέσω της βαρύτητας, ελεγχόμενο χειμώνα-καλοκαίρι (Messou). Αυτή ήταν η πρώτη διάσπαση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης στις οάσεις. Ένας ντόπιος της Zaouia περιγράφει τι συνέβη:
«Είχαμε το δικαίωμα για 24 ώρες νερό, από δύση σε δύση του ηλίου. Εμείς ποτίζαμε τη γη μας και αφήναμε τους γείτονές μας να κάνουν το ίδιο. Ξαφνικά, οι αποικιακές αρχές και ο Καδής (ο Κυβερνήτης της περιοχής), ο οποίος είχε χάσει τη γη του, αποφάσισε να κλέψει τα υπάρχοντά μας. Οι γονείς μας διαμαρτυρήθηκαν αλλά φυλακίστηκαν. Έτσι η Zaouia κατέρρευσε, το κοινωνικό μας πλαίσιο γκρεμίστηκε. Ωστόσο, το πραγματικό πρόβλημα ήταν ότι οι ιδιοκτήτες του νερού έχασαν την περιουσία τους, και το νερό, που δεν άνηκε πλέον σε κανέναν, κατέληξε να σπαταλιέται. Αυτό που θέλαμε να κερδίσουμε από τη μέθοδο messou το χάσαμε από κακή διαχείριση και από τις διαφορές κι ακόμη και οι φτωχοί υπέφεραν επειδή οι εργοδότες τους έχασαν τα πάντα».

Ένας γεωργός προσθέτει :

«Το σύστημα Messou φαίνεται δίκαιο, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Τα ανάντη χωράφια παίρνουν περισσότερο νερό από τα κατάντη και οι ιδιοκτήτες γης έχουν περισσότερα από τους ακτήμονες αγρότες. Αυτό δημιούργησε προβλήματα με τον καθαρισμό των καναλιών. Οι ιδιοκτήτες ήθελαν τους φτωχούς να κάνουν το καθάρισμα και οι φτωχοί δεν ήθελαν να εργαστούν για εκείνους που παίρνουν όλα τα κέρδη … »

Αυτή ήταν η πρώτη μεγάλη κοινωνική αλλαγή στην όαση. Προέκυψε από νομικές αλλαγές, καθώς και από μεταβολές στις τεχνικές διαχείρισης του νερού. Μια τοπική παροιμία λέει: «Είναι αδύνατο να αγγίξεις το νερό, χωρίς να αγγίξεις όλα τα άλλα πράγματα της καθημερινής ζωής».

(Β) Το δεύτερο πλήγμα για την κοινωνική οργάνωση ήταν η ανακάλυψη της αμειβόμενης εργασίας στους αμπελώνες της Αλγερίας. Ένας μετανάστης στην Αλγερία αμειβόταν μέσα σε ένα μήνα από έναν ντόπιο khemmas μέσα σε έναν ολόκληρο χρόνο. Μετά την επιστροφή του ο μετανάστης ζητούσε συνήθως από τα αδέρφια του, που έμειναν πίσω, να διανεμηθεί η περιουσία τους. Αυτό είναι το πρώτο βήμα προς τη διάλυση της πυρηνικής οικογένειας που οδηγεί στον κατακερματισμό της γης, τον εγωκεντρισμό, και άλλες εγωκεντρικές αξίες όπως η επιδειξιομανία, και ο ακραίος ανταγωνισμός.

(Γ) Το τελικό χτύπημα ήταν η δημόσια διοίκηση. Εκπαιδευτικοί, νοσηλευτές, μηχανικοί ή γιατροί είχαν αποσυνδεθεί πλήρως από την κοινωνία και τις δημόσιες υποθέσεις, και το νερό εξαφανίστηκε από την ατζέντα των μορφωμένων, ακόμη και αν ορισμένες ενώσεις προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα αυτό τη δεκαετία του ’70. Οι άνθρωποι απέρριψαν ψυχολογικά όλα όσα σχετίζονται με το νερό, τη γη ή τη γεωργία και οι εμπειρογνώμονες της ερημοποίησης αναφέρουν ότι η έλλειψη εργατικού δυναμικού θα μπορούσε να σκοτώσει τις οάσεις ακόμη πιο γρήγορα από ό, τι η ερημοποίηση.