Οι περιπτώσεις των οάσεων Gheris και Figuig στο Μαρόκο

Τα μεγάλης κλίμακας υδραυλικά έργα είναι ζωτικής σημασίας για τον πληθυσμό των οάσεων. Πριν από την έναρξη της καθημερινής εργασίας του κάθε αγρότης, μόνος ή με την οικογένειά του ή τους khemmas του (κολίγους που δούλευαν για το 1/5 της σοδειάς) και η κοινότητα του χωριού (qçar) έπρεπε να μεριμνήσουν για να εξασφαλίσουν νερό. Έπρεπε να καθαρίζουν τα κανάλια, να χτίζουν στέρνες (tanoutfi) για να συγκεντρώνουν το νερό, να χτίζουν και να επισκευάζουν αναχώματα ή μικρά φράγματα, και να επεκτείνουν τις khettaras (ή foggaras), μια σειρά από πηγάδια που συνδέονται με υπόγεια κανάλια που ήταν η κύρια πηγή άρδευσης. Τα κανάλια θα έπρεπε να παρέχουν επαρκή ποσότητα νερού για όλον το φοινικώνα, σύμφωνα με την παράδοση και τα δικαιώματα του νερού που προβλέπονται από προγονικές συμφωνίες. Επίσης κατασκευάζονταν τεχνητές λίμνες για το πότισμα των ζωών και την αποθήκευση του νερού.

Η λειτουργία του συστήματος άρδευσης khettara

Η khettara ή foggara αντιπροσωπεύει μία αρχαία εξελιγμένη τεχνολογία για την αξιοποίηση των υπόγειων νερών στην άρδευση. Η μέθοδος αυτή χρονολογείται χιλιάδες χρόνια πριν. Παραδείγματα συναντάμε σε μια πολύ μεγάλη περιοχή που εκτείνεται από την Κίνα μέχρι την Ισπανία, σε όλη την Περσία αλλά και στην Λατινική Αμερική. Τα υδραυλικά αυτά συστήματα είναι γνωστά με διάφορα κατά τόπους ονόματα: khettara ή foggara στους λαούς της Σαχάρας, qanat ή kariz στην Περσία, falaz στην Αραβική χερσόνησο και madrjirat στην Ανδαλουσία. Παρόμοια συστήματα νερού συναντάμε επίσης στο Περού και το Μεξικό (Hoyas) (Laureano, 2005). Οι πρώτες τεκμηριωμένες καταγραφές για τα qanat χρονολογούνται στον 7ο αι. π.Χ. Στη Μεσόγειο το qanat προήλθε από την Περσία (σημερινό Ιράν) και εξαπλώθηκε σε όλη τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, σε ημιάνυδρες και άγονες περιοχές, συμπεριλαμβανομένου του Μαρόκου.

Το σύστημα foggara ή khettara έφτανε στον υδροφόρο ορίζοντα μέσα από μία σχεδόν οριζόντια σήραγγα μεγάλου μήκους (συνήθως 4-8 χλμ. αλλά μπορούσε να φτάσει ακόμη και 15 χλμ.!). Σε συγκεκριμένες αποστάσεις, (ανά ~ 10m), σκάβονταν κάθετα φρεάτια που χρησίμευαν στον αερισμό και διευκόλυναν την πρόσβαση και τη συντήρηση της κύριας σήραγγας. Τα φρεάτια αυτά δεν ήταν σημεία άντλησης νερού αλλά εξυπηρετούσαν τη συμπύκνωση των ατμοσφαιρικών υδρατμών και τον εμπλουτισμό της παροχής της κύριας υπόγειας σήραγγας. Η κύρια υπόγεια σήραγγα ήταν κατασκευασμένη με μικρή κλίση ώστε να γίνεται σταδιακά πιο ρηχή μέχρι να βγει πάνω από το έδαφος (σε απόσταση αρκετών χιλιομέτρων από το πρώτο πηγάδι το οποίο μπορούσε να φτάσει σε βάθος μέχρι 150 μ. όταν σκάβεται κάτω από ένα λόφο ή βουνό). Η κατασκευή μπορούσε επίσης να ξεκινά από το εσωτερικό του οικισμού ακολουθώντας τον αλλουβιακό κώνο ενός ποταμού ή ενός wadi.

Σε αντίθεση με τα περσικά qanats οι foggaras δεν αντλούν το νερό τους από υπόγειες πηγές ή λίμνες, (Laureano, 2005), αλλά τροφοδοτούνται με νερό με τους εξής τρόπους:

• α. Από μικρο-ροές μέσα από την άμμο: Οι ροές αυτές μπορεί να προέρχονται από ορεινές περιοχές που δέχονται βροχοπτώσεις και που είναι χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τη foggara και που μπορεί να χρειαστούν ~ 5,000 χρόνια για να καλύψουν τη συγκεκριμένη απόσταση!
• β. Από τις βροχοπτώσεις στην περιοχή της foggara: Σε αυτή την περίπτωση το υπέδαφος λειτουργεί σαν «σφουγγάρι» στραγγίζοντας το νερό από το ανώτερο τμήμα του εδάφους. Ακόμη και σε περιοχές με πολύ χαμηλή βροχόπτωση, λόγω του τεράστιου μεγέθους της λεκάνης απορροής στην foggara μπορεί συγκεντρωθεί σημαντική ποσότητα νερού.
• γ. Από τη συμπύκνωση της ατμοσφαιρικής υγρασίας: Αυτό βασίζεται στο φαινόμενο της «κρυμμένης κατακρήμνισης» που είναι πρωταρχικής σημασίας για τη ζωή στην έρημο (χάρη σε αυτή τη διαδικασία επιβιώνουν οργανισμοί όπως οι γαζέλες, οι σαύρες και οι σκαραβαίοι). Λόγω της διαφοράς θερμοκρασίας μεταξύ ημέρας και νύχτας, που μπορεί να φτάσει τους 60°C, πραγματοποιείται εκτεταμένη συμπύκνωση υδρατμών τη νύχτα, η οποία με την κατάλληλη διαχείριση μπορεί να εξασφαλίσει σημαντική ποσότητα νερού. Η μεγάλη απορρόφηση θερμότητας τη νύχτα απελευθερώνει υγρασία που καταλήγει στην άμμο και τα φρεάτια της foggara, τα οποία λειτουργούν σαν μια «αντλία» που προσελκύει τους υδρατμούς. Μετά την ανατολή του ηλίου η διαδικασία αντιστρέφεται και οι θερμοί υδρατμοί ανεβαίνουν μέσα από τα πηγάδια και εξαιτίας των υψηλών θερμοκρασιών αφήνουν σταγονίδια νερού που συγκρατούνται στο έδαφος και στα τοιχώματα των φρεατίων. Αυτά τα σταγονίδια κατρακυλούν λόγω της βαρύτητας και πέφτουν μέσα στην κύρια σήραγγα. Έχει υπολογιστεί ότι με αυτή τη διαδικασία μπορούν να συλλέγονται 4 cm3 νερού/ m2 επιφάνειας σε μία και μόνο νύχτα!

Το νερό εξέρχεται τελικά από τη σήραγγα εξαιτίας της κλίσης. Στην έξοδο είτε συλλέγεται σε μια δεξαμενή ή οδηγείται σε ένα σύστημα αρδευτικών καναλιών (souguia). Το φοινικόδασος στην όαση δημιουργεί ένα μικροκλίμα κατάλληλο για την παραγωγή διαφόρων αγροτικών προϊόντων (κυρίως λαχανικών): παρέχει την απαραίτητη σκίαση ώστε να μην καούν τα φυτά, συγκρατεί το νερό και περιορίζει την διαπνοή των φυτών. Με την κατάλληλη συντήρηση η khettara υποστηρίζει μια αυτάρκη γεωργία που βασίζεται σε φοίνικες και ελαιόδεντρα, στην καλλιέργεια σιταριού, κριθαριού, καλαμποκιού, φρούτων και λαχανικών σε μικρούς κλήρους (jennas).

Ωστόσο, η khettara είναι κάτι περισσότερο από ένα σύστημα άρδευσης: ενσαρκώνει την παραδοσιακή κοινωνική δομή ενός οικισμού qçar και τις κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στο πιο πολύτιμο στοιχείο, το νερό. Έτσι, για να κατανοήσουμε πλήρως τη λειτουργία μιας khettara, είναι αναγκαίο να εξηγήσουμε την κοινωνικο-πολιτική οργάνωση η οποία προβλέπει πώς κατανέμεται το νερό (και η γη) στα qçar, στις οικογένειες και τα άτομα.

Khettara: κατασκευή και συντήρηση

Όπως συμβαίνει και με την άρδευση από ποτάμια, η διαχείριση και η συντήρηση της khettara είναι ευθύνη της jmâa. Η jmâa είναι η συλλογική διαχειριστική αρχή της κάθε κοινότητας και περιλαμβάνει εκπροσώπους κάθε «οικογένειας/φυλής» εντός του qçar, οι οποίοι επιλέγονται σύμφωνα με διάφορα κριτήρια (ευγένεια, σοφία, θάρρος και πλούτο). Η μοιρασιά του νερού οργανώνεται σύμφωνα με κανονισμούς που διαφέρουν από qçar σε qçar, ανάλογα με τις μεθόδους διανομής, την συνολική παροχή και τον αριθμό των οικογενειών που προβλέπεται να αρδευτούν. Η jmâa είναι και ο φορέας που επιλέγει τον αρχηγό της φυλής (amghar-n-tamazirt ή amghar-n-taqbilte).

Παραδοσιακά οι khettaras χτίζονται με χειρωνακτική εργασία, από μικρές ομάδες ειδικευμένων εργατών. Το κρίσιμο πρώτο βήμα είναι η αναγνώριση των υδάτινων πόρων, που βρίσκεται συνήθως στο σημείο όπου οι προσχωσιγενείς (αλλουβιακές) αποθέσεις συναντούν τους πρόποδες των βουνών (που δέχονται και την περισσότερη βροχή). Ένα δοκιμαστικό φρεάτιο ανοίγεται για να προσδιοριστεί αν η παροχή είναι αρκετή ώστε να δικαιολογήσουν την κατασκευή μιας khettara. Εάν η δοκιμή είναι επιτυχής η διαδρομή καθορίζεται υπέργεια και η εκσκαφή ξεκινά, είτε από την έξοδο της σήραγγας προς το εσωτερικό της πλαγιάς είτε αντίστροφα. Η κάθε ομάδα εκσκαφής συνήθως αποτελείται από 3-4 άτομα. Συνήθως ένας εργάτης σκάβει την οριζόντια σήραγγα με μια αξίνα, ένας μαζεύει το χώμα με ένα φτυάρι σε ένα δερμάτινο ασκό και δύο εργάτες ανασύρουν και αδειάζουν τον ασκό στην κορυφή του φρεατίου. Η ταχύτητα της διάνοιξης εξαρτάται από το πλάτος και το ύψος της σήραγγας, τη φύση του εδάφους και το βάθος που φτάνει. Σε μαλακό έδαφος και σε μικρό βάθος ένα συνεργείο μπορεί να ανοίξει μέχρι 20 μ. σε μια ημέρα, απόσταση που πέφτει μέχρι και μόλις τα 2 μ. σε σκληρό έδαφος και σε μεγάλο βάθος. Εάν οι εργάτες πέσουν σε βράχους η khettara εγκαταλείπεται!

Σε γενικές γραμμές η jmâa αποφασίζει για τη συντήρηση και τις επισκευές που πρέπει να πραγματοποιηθούν σε μια khettara, επιλύει συγκρούσεις και εγκρίνει την πώληση, ενοικίαση και ανταλλαγή του νερού μεταξύ των ιδιοκτητών. Κάθε ιδιώτης ιδιοκτήτης νερού της khettara έχει το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τα δικαιώματα νερού όπως ο ίδιος επιθυμεί, και μπορεί να πωλήσει, ενοικιάσει ή να βάλει υποθήκη το νερό που του αναλογεί. Παρά το γεγονός ότι το νερό θεωρείται ιδιοκτησία των συνιδιοκτητών, όλο το χωριό έχει ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό για οικιακή χρήση, εγγυημένη από τα κύρια κανάλια (souagui) που διασχίζουν κάθε qçar. Σε αντάλλαγμα όλοι οι κάτοικοι οφείλουν να συμβάλουν στη διατήρηση των foggaras. Οι ιδιοκτήτες πρέπει να μοιράζονται τα έξοδα για τις εργασίες αποκατάστασης και την επέκταση των σηράγγων που είναι αναγκαίες από καιρό σε καιρό.

Τα συλλογικά έργα συντήρησης οργανώνονται υπό την αιγίδα του επικεφαλής νερού (sraifi ή amghar-n-waman), που εκλέγεται κάθε χρόνο από τη jmâa. Στο Μαρόκο όλα τα πρόσωπα που έχουν δικαιώματα νερού παραδοσιακά υποχρεούνται να συμμετέχουν στη συλλογική συντήρηση της khettara, ανεξάρτητα από την έκταση της γης και την ποσότητα του νερού που τους ανήκει. Η συχνή συντήρηση είναι απαραίτητη εξαιτίας της συσσώρευσης ιζημάτων στη σύραγγα της khettara, που μπορεί να οδηγήσει γρήγορα σε μείωση ή ακόμη και τερματισμό της ροής του νερού. Η συντήρηση συνίσταται γενικά στην αφαίρεση των ιζημάτων από τη σήραγγα της khettara και από τα κεντρικά κανάλια souagui. Επίσης, μπορεί να χρειαστεί να καλυφθούν τα φρεάτια για να μην μπαίνει μέσα η άμμος, ενώ η οριζόντια σήραγγα χρειάζεται να επιθεωρείται τακτικά για πιθανή διάβρωση ή και για κατολισθήσεις. Τυπικά κάθε οικογένεια προσφέρει έναν εργάτη ανά ημέρα κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης. Εάν η συντήρηση γίνεται από μη ντόπιους, όλοι οι ιδιοκτήτες συμμετέχουν στην πληρωμή της εργασίας τους.

Ο επικεφαλής / φύλακας του νερού μοιράζει τα καθήκοντα μεταξύ των εργαζομένων, αναθέτοντας τα πιο κοπιαστικά στους νεότερους άνδρες και τα ελαφρά στους μεγαλύτερους. Για παράδειγμα, οι ηλικιωμένοι άνδρες αναλαμβάνουν εργασίες όπως κοπή και απομάκρυνση κλαδιών που εμποδίζουν την ελεύθερη ροή του νερού κατά μήκος των souagui. Οι νεότεροι άνδρες αναλαμβάνουν τον καθαρισμό των καναλιών (souagui) από τα ιζήματα. Για να γίνει αυτό κάθε seguia χωρίζεται σε τμήματα τριών μέτρων (asfil), και κάθε ένα από αυτά καθαρίζεται από δύο άτομα. Μερικές φορές παρέχονται ειδικές εργασίες από εξειδικευμένους εργάτες (mâalmin), επί πληρωμή.

Κάθε άτομο που δεν είναι σε θέση να συμμετέχει σε συλλογικές εργασίες πρέπει να πληρώνει τον εργάτη που τον αντικαθιστά ή να προετοιμάζει ένα γεύμα για όλους τους εργάτες. Αν κάποιος αρνείται να συμβάλει πλήρως μπορεί να δεχτεί πρόστιμο από τον φύλακα του νερού ή να τιμωρηθεί από την jemâa με κοινωνικό αποκλεισμό.
 

Καθημερινή διαχείριση

Η διανομή του νερού γίνεται εκ περιτροπής, μέρα και νύχτα, και γι’ αυτό το φοινικόδασος χωρίζεται σε τομείς. Η διανομή του νερού άρδευσης είναι στα χέρια ενός ειδικευμένου ατόμου με υπερισχύουσα ψήφο για τα ζητήματα του νερού, που είναι γνωστό ως Sraifi (επικεφαλής / φύλακας νερού). Συνήθως επιλέγεται από τη jmaâ, μετά από συνάντηση με τους ιδιοκτήτες και δικαιούχους του νερού, για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα το οποίο μπορεί να επεκταθεί. Η διαχείριση των υδάτων διέπεται από το εθιμικό δίκαιο που διαμορφώθηκε από τον ίδιο τον πληθυσμό. Η μονάδα μέτρησης των μεριδίων / μετοχών νερού (kharrouba) είναι 45 λεπτά παροχής από την πηγή. Με τη χρήση δεξαμενών αποθήκευσης και διαφόρων καναλιών διανομής (κύρια, δευτερεύοντα, τριτεύοντα), ο φύλακας (Sraifi) διασφαλίζει ότι το νερό φτάνει σε όλα τα σημεία της όασης. Επίσης επιβλέπει το νερό των δεξαμενών και το διανέμει σε δικαιούχους, σύμφωνα με έναν κύκλο άρδευσης που κυμαίνεται από 7 ημέρες το καλοκαίρι μέχρι 15 ημέρες το χειμώνα.

Από τη στιγμή που υιοθετήθηκε η kharrouba ως μονάδα μέτρησης / μετοχής νερού λύθηκαν οι περισσότερες από τις συγκρούσεις μεταξύ ιδιοκτητών και χρηστών, που οφείλονταν στις μεταβολές και τις ημερήσιες διακυμάνσεις της ροής ανάλογα με τις εποχές.

Το ρολόι του νερού… ( tighirte )

Όσον αφορά τη μέτρηση του νερού, η κοινότητα έχει δημιουργήσει ακριβείς τεχνικές για να καθορίσει την ιδιοκτησία του νερού. Οι τεχνικές αυτές ποικίλουν από φυσικές οριοθετήσεις (όπως ημερήσια και νυχτερινή κυριότητα νερού) έως τη χρήση οργάνων. Ένα τέτοιο όργανο, ένα «ρολόι νερού», η tighirte, ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο κατά τη διάρκεια της νύχτας ή ημερών χωρίς ηλιοφάνεια, όταν η μέτρηση μέσω της σκιάς δεν ήταν δυνατή.

Καθώς δεν υπήρχαν ρολόγια την παλιά εποχή, προκειμένου να μετρηθεί η Kharrouba (ή tanast) οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν ένα ημισφαιρικό χάλκινο εργαλείο που ονομάζεται tighirte. Είναι ένα βαθμονομημένο δοχείο με μικροσκοπική οπή στο κάτω μέρος που μπορεί να περιέχει περίπου 1,5 λίτρο νερού. Ο Sraifi τοποθετούσε την tighirte μέσα σε ένα δοχείο γεμάτο με νερό. Αυτό αρχικά επέπλεε και καθώς το νερό εισερχόταν από την οπή τελικά η tighirte βυθιζόταν. Το ημισφαίριο στη συνέχεια χτυπούσε στον πυθμένα του δοχείου σηματοδοτώντας το χρόνο που αντιστοιχούσε σε μία Tanast ή Kharrouba.

Οι σύγχρονες προκλήσεις για τη συντήρηση των Khettara

Σήμερα, με την αποδυνάμωση του θεσμού των παραδοσιακών jemâa και τη μείωση του οικονομικού ρόλου της γεωργίας, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αποφεύγουν τις συλλογικές τους υποχρεώσεις. Το εθιμικό δίκαιο, το οποίο χρησιμοποιείται για τη ρύθμιση της συλλογικής εργασίας, εφαρμόζεται ολοένα και πιο δύσκολα. Οι νέοι σε ηλικία, κυρίως, δεν δέχονται πλέον να συμμετέχουν σε συλλογικές εργασίες συντήρησης και κανείς δεν έχει τη δύναμη να τους υποχρεώσει. Η μείωση του ενδιαφέροντος και των κινήτρων για τη γεωργία συνέβαλε επίσης στην παρακμή της συλλογικής συντήρησης των khettaras.

Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που συντέλεσε στην παρακμή των khettaras στο Μαρόκο φαίνεται να είναι η εγκατάσταση πολλών ηλεκτροκίνητων αντλιών από τη δεκαετία του ’70, και η επακόλουθη υπεράντληση που προκάλεσε τη μείωση της στάθμης του υδροφόρου ορίζοντα, αχρηστεύοντας τις khettaras. Και οι δύο αυτοί παράγοντες ενισχύουν ο ένας τον άλλον και έτσι η αναμενόμενη μειωμένη παροχή των khettara μειώνει τα κίνητρα για τη διατήρησή τους. Στο πλαίσιο αυτό, η μελλοντική συντήρηση των συστημάτων khettara γίνεται όλο και πιο δύσκολο να εξασφαλιστεί.